O wykorzystaniu leku recepturowego w terapii bólu – preparaty o działaniu ogólnym

Fosforan kodeiny (Codeini phosphas hemihydricus, Codeinum phosphoricum) (wykaz B, FP XI) występuje w postaci krystalicznego, białego lub prawie białego, bezwonnego proszku, a także małych, bezbarwnych kryształów. Jest łatwo rozpuszczalny w wodzie, natomiast trudno w etanolu 96%. Jako sól fosforanowa, kodeina łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego. Maksymalna doustna i doodbytnicza dawka jednorazowa i dobowa wynosi odpowiednio 0,06 g i 0,24 g [7]. Fosforan kodeiny należy do grupy leków opioidowych (zaliczany do II szczebla drabiny analgetycznej), wykazuje działanie przeciwbólowe, przeciwkaszlowe i słabo uspokajające. Mechanizm jego działania ośrodkowego związany jest z hamowaniem przewodzenia bodźców bólowych do ośrodkowego układu nerwowego. Główną substancją odpowiedzialną za działanie przeciwbólowe jest metabolit – morfina. Warto podkreślić, że substancja prowadzi do uzależnienia psychicznego i fizycznego, nie może być stosowana w sposób ciągły, ani u dzieci poniżej 12 roku życia [1-6]. Podczas sporządzania leku z fosforanem kodeiny w aptece należy pamiętać, że substancja tworzy szereg niezgodności recepturowych. Połączenie fosforanu kodeiny z fenobarbitalem sodowym w zależności od jego stężenia % (Tabela 1) może doprowadzić do cofnięcia dysocjacji i wytrącenia fenobarbitalu w postaci osadu.

Należy również zwrócić uwagę na połączenie fosforanu kodeiny z solami bromu i jodu, w związku z zachodzącą reakcją podwójnej wymiany, w efekcie której wytrąca się osad soli alkaloidu (jeżeli stężenie bromków lub jodków w leku jest ≥ 5% a stężenie fosforanu kodeiny przekroczy 0,3%). Niezgodne składniki należy rozdzielić i wydać osobno. Fosforan kodeiny jako sól słabej zasady ulega rozkładowi w środowisku zasadowym (w obecności np. metamizolu sodu) z wydzieleniem kodeiny. Stanowi to jednak przykład niezgodności pozornej, ponieważ wytrącona kodeina rozpuści się w wodzie. W celu prawidłowego wykonania preparatu roztwór fosforanu kodeiny należy dodać do mieszanki na samym końcu (rozdzielić od związków alkalizujących środowisko przepisanymi w recepcie nalewkami, syropami czy wodą).

Kwas acetylosalicylowy (Acidum acetylsalicylicum, Polopirinum, Aspirinum) (wykaz B, FP XI) jest to biały lub prawie biały, krystaliczny proszek, łatwo rozpuszczalny w etanolu 96%, trudno rozpuszczalny w wodzie [7]. Charakteryzuje się działaniem przeciwbólowym (stosowany przede wszystkim w bólach reumatycznych, głowy, zębów, stawów), przeciwzapalnym i przeciwgorączkowym. Maksymalna doustna dawka jednorazowa wynosi 1,0 g, a maksymalna dawka dobowa 3,0 g [7]. Z uwagi na silną higroskopijność (hydroliza do kwasu salicylowego i octowego) i możliwość tworzenia mieszanin eutektycznych, podczas sporządzania postaci leku, substancję należy dodawać do pozostałych składników na końcu i wymieszać (nie rozcierać) przy użyciu karty celuloidowej lub wydać osobno w postaci proszków. Proszki należy przechowywać szczelnie zamknięte, np. w zamykanym pojemniku lub torebce z zamknięciem strunowym [9].

Metamizol sodowy (wykaz B, FP XI) (Metamizolum natricum monohydricum, Pyralgin, Analgin, Novalgin) występuje w postaci białego lub prawie białego, krystalicznego proszku, bardzo łatwo rozpuszczalnego w wodzie i rozpuszczalnego w etanolu 96% [7]. Wykazuje działanie przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, w mniejszym stopniu przeciwzapalne, uspokajające, a także spazmolityczne (zmniejsza napięcie mięśniówki przewodu pokarmowego, dróg moczowych oraz mięśni gładkich naczyń krwionośnych) [3,4,9]. Maksymalna doustna dawka jednorazowa i dobowa wynosi kolejno 1,0 g i 3,0 g; maksymalna doodbytnicza dawka jednorazowa to 0,75 g i dobowa 3,0 g [7].

Tabela 2 przedstawia przykładowe składy preparatów magistralnych zawierających kodeinę, kwas acetylosalicylowy i metamizol sodu. Substancje te wchodzą w skład wielu leków złożonych, przede wszystkim proszków dzielonych (najczęściej trój lub czteroskładnikowych; recepty nr 1-3) czy czopków (recepta 4), jak również stosowane są samodzielnie, na przykład w postaci kropli doustnych (recepty nr 5, 6) [9].

Kofeina (Coffeinum) (wykaz B, FP XI) często wchodzi w skład preparatów złożonych, nasilając działanie przeciwbólowe innych substancji. W recepturze aptecznej stosowana jest obecnie w postaci czystej (Coffeinum purum), która dość trudno rozpuszcza się w wodzie. Dawniej kofeina dostępna była również jako Coffeinum et Natrium benzoicum – w połączeniu z benzoesanem sodu, który pełnił rolę solubilizatora. Jeżeli na recepcie jako składnik występuje kofeinobenzoesan sodu, można użyć kofeinę w czystej postaci, przeliczając odpowiednio dawkę (czysta kofeina stanowi 40% kofeinobenzoesanu sodu)[7].