O wykorzystaniu leku recepturowego w ginekologii, cz. II

Stosowanie preparatów recepturowych jest wartościowym elementem terapii schorzeń ginekologicznych. Hormony steroidowe (estradiol, progesteron, testosteron), glikokortykosteroidy czy sildenafil pro receptura stwarzają możliwość dostosowania dawek i postaci leku do indywidualnych potrzeb pacjentki.

Leki magistralne przepisywane są głównie ze względu na możliwość dostosowania jakościowego i ilościowego składu preparatu dla konkretnej pacjentki w zależności od stopnia zaawansowania schorzenia. Warto podkreślić, że użycie surowców pro receptura stwarza możliwość zastosowania ich w stężeniach i postaciach innych niż w dostępnych preparatach gotowych. Ważnymi surowcami w recepturze leków ginekologicznych stosowanych w terapii stanów zapalnych, dystrofii narządów rodnych czy niepłodności są estradiol, testosteron, progesteron, prednizolon, hydrokortyzon oraz sildenafil [1-6]. Najczęściej sporządzanymi recepturowymi postaciami leków w praktyce ginekologicznej są globulki dopochwowe, maści i kremy [1,4-6]. Jako alternatywę dla globulek dopochwowych można zastosować kapsułki żelatynowe. Do zalet wynikających z ich stosowania zalicza się brak wyciekania masła kakaowego (co powoduje dyskomfort pacjentek oraz może prowadzić do przyspieszonego usuwania leku z pochwy), szybszy proces wykonania postaci leku, homogenność i estetykę otrzymanego preparatu. W zależności od ilości składników dobiera się odpowiednią wielkość kapsułki żelatynowej [7]. Zaletą podania leku drogą dopochwową jest duża powierzchnia przenikania, bogate unaczynienie miejsca aplikacji oraz wywołanie działania miejscowego [8].

Hormony płciowe

Zaburzenia hormonalne na tle niedoboru żeńskich hormonów płciowych mogą powodować występowanie różnych dolegliwości, m.in. infekcji intymnych, stanów zapalnych, zmian skórnych czy zaniku tkanek (atrofii). Nieprawidłowe stężenie hormonów skutkuje także upośledzeniem płodności, cyklu menstruacyjnego oraz regeneracji po zabiegach operacyjnych w obrębie żeńskiego układu płciowego. Dolegliwości występujące z jednoczesnym zaburzeniem funkcji wydzielania hormonów dotyczą pacjentek niezależnie od wieku – w okresie pokwitania, rozrodczym i okołomenopauzalnym [8-11]. Hormonami płciowymi zarejestrowanymi w Polsce jako surowce pro receptura są: estradiol, testosteron oraz progesteron [12].

Estrogeny to grupa żeńskich, steroidowych hormonów płciowych, do których zaliczane są trzy główne postacie estrogenu występującego naturalnie w organizmie kobiety: estradiol, estron i estriol. Stan nabłonka i środowisko pochwy, w dużej mierze zależy od stężenia estrogenów. Ich niedobór (hipoestrogenizm) jest stanem fizjologicznym pacjentek w okresie menopauzalnym, karmiących piersią czy będących w trakcie leczenia onkologicznego lub im- munosupresyjnego. Jest również związany z narażeniem na stres, paleniem tytoniu oraz występowaniem chorób towarzyszących, m.in. cukrzycy, przewlekłej niewydolności serca czy alergii, a także stosowaniem środków antykoncepcyjnych lub leków przeciwdepresyjnych. Estrogeny są odpowiedzialne m.in. za prawidłowe ukrwienie, przepuszczalność i proliferację nabłonka pochwy, syntezę kolagenu i elastyny czy zapewnienie odpowiedniego nawilżenia. Stymulują także magazynowanie glikogenu niezbędnego dla funkcjonowania naturalnej biocenozy pochwy. Zaburzona homeostaza hormonalna może przejawiać się wystąpieniem infekcji intymnych, stanu zapalnego oraz atrofii pochwy i sromu. W przebiegu atrofii skóra staje się cieńsza, mniej elastyczna, bardziej podatna na urazy i krwawienia, zmniejsza się również objętość tkanek okolic intymnych. Zmianom zanikowym w pochwie towarzyszą świąd i pieczenie – objawy typowe dla podrażnienia tkanek. Prawidłowy poziom estrogenów jest podstawą właściwego funkcjonowania układu płciowego kobiety [13].

Spośród estrogenów największe znaczenie w lecznictwie ma estradiol oraz estriol. Estradiol (FP XI, wykaz B) odpowiedzialny jest m.in. za rozwój żeńskich narządów rozrodczych, rozrost błony śluzowej macicy, a także regulację cyklu miesiączkowego. Estradiol jako jedyny z wyżej wymienionych estrogenów występuje w postaci substancji pro receptura (estriol oraz estron nie są dostępne jako surowce do receptury w Polsce). Estriol ma najsłabsze działanie biologiczne spośród wszystkich estrogenów, natomiast estron jest hormonem o kilkukrotnie mniejszej aktywności w porównaniu do estradiolu [13, 14]. Stosując estradiol w postaci dopochwowej osiąga się zadowalający efekt terapeutyczny, ze względu na to, że jest on dobrze wchłaniany przez błonę śluzową pochwy, co umożliwia zmniejszenie dawki terapeutycznej hormonu do wartości minimalnych [13, 15].

Miejscowe zastosowanie estrogenów poprawia funkcję tkanek układu moczowo-płciowego w zakresie mechanizmów warunkujących obronę przed infekcjami, przyczynia się do odtworzenia prawidłowej biocenozy pochwy, zapobiega  atrofii (estrogenoterapia jest metodą z wyboru w leczeniu atrofii pochwy) w okresie laktacji, menopauzy oraz po zabiegach ginekologicznych (szczególnie po usunięciu jajników) i w trakcie leczenia onkologicznego. Terapia miejscowa przynosi również pożądany efekt terapeutyczny we wczesnych stadiach problemów z nietrzymaniem moczu [8-11, 13, 15].

Zaletą miejscowej terapii estrogenowej w okresie przed- i pooperacyjnym jest zwiększenie grubości błony śluzowej pochwy, korzystny efekt dotyczący ukrwienia jej ścian, odnowa nabłonka oraz wzmocnienie napięcia mięśniowego, co optymalizuje proces gojenia ran, zapobiega procesom zanikowym i zwiększa odporność na zakażenie. Również w przypadku potrzeby szybkiego przygotowania pacjentki do zabiegu operacyjnego należy zastosować miejscową hormonoterapię opartą na dopochwowej postaci estradiolu – hormon ten odgrywa rolę immunomodulatora [8, 11, 13, 15].

Liszaj twardzinowy sromu to przewlekła choroba autoimmunologiczna o nie w pełni poznanej etiologii, występująca zarówno u pacjentek w okresie menopauzalnym, jak i dziewcząt przed okresem dojrzewania. Jako prawdopodobną przyczynę schorzenia wskazuje się m.in. niedobory hormonalne. Charakterystycznymi objawami choroby są pogrubienie skóry okolic intymnych oraz wytworzenie białych grudek zlewających się w większe, lekko stwardniałe ogniska. W miarę czasu trwania dolegliwości pojawiają się zmiany zanikowe, polegające na ścieńczeniu skóry tej okolicy z jednoczesnym wystąpieniem suchości pochwy [16]. W terapii liszaja twardzinowego stosuje się miejscowo estrogeny, glikokortykosteroidy (przede wszystkim  prednizolon i hydrokortyzon) oraz substancje przeciwświądowe (benzokaina, mentol) [1, 8, 15, 16].