Płukanie nosa i zatok. Co warto przekazać pacjentowi?

Irygacje nosa i zatok nie są wymysłem naszych czasów, choć bez wątpienia popularność płukania jam nosa oraz zatok przynosowych izotonicznymi lub hipertonicznymi roztworami soli przeżywa obecnie swój prawdziwy rozkwit.

Ogromną zaletą jest nieskomplikowany charakter tej metody, ale nie dajmy się temu zwieść i, mimo wszystko, zawsze przekazujmy pacjentom najważniejsze wskazówki. Nie zawsze mają na to czas lekarze medycyny rodzinnej, laryngolodzy czy alergolodzy.

CZYM SĄ ZATOKI PRZYNOSOWE I JAK DOCHODZI DO ICH STANU ZAPALNEGO?

Zatoki przynosowe są przestrzeniami pneumatycznymi (powietrznymi) zlokalizowanymi wewnątrz kości czaszki. Podobnie jak śluzówka nosa, zatoki wytwarzają duże ilości wydzieliny śluzowej. Każda zatoka ma jednak połączenie z jamą nosową, dzięki czemu wydzielina przez nie produkowana może się swobodnie ewakuować. W prawidłowych warunkach zatoki są jałowe. Niestety bardzo często mamy do czynienia z zapaleniem zatok przynosowych, czyli stanem zapalnym błony, która je wyściela. W wyniku obrzęku śluzówki dochodzi do dysfunkcji ruchu śluzowo-rzęskowego. Obrzęk zwęża lub całkowicie zamyka połączenie zatok z jamą nosa. Zbierająca się w zatokach wydzielina staje się wtedy pożywką dla bakterii. Konsekwencją utrzymywania się stanu zapalnego w zatokach jest obrzęk i przerost błony śluzowej, a nawet powstawanie polipów. Przyczyna, podobnie jak w przypadku pozostałych infekcji górnych dróg oddechowych, może mieć różnorodny charakter (wirusowy, bateryjny, alergiczny, a także grzybiczy). Najczęściej winowajcą są oczywiście wirusy, a do kolonizacji przez bakterie dochodzi zazwyczaj na skutek nadkażenia w trakcie infekcji wirusowej lub reakcji alergicznej. Grzybicze zapalenie zatok jest zdecydowanie rzadsze i odnotowuje się je głównie u osób z upośledzoną odpornością. Czynnikami wyzwalającymi, i o tym również warto wspomnieć w czasie rozmowy z pacjentem, są także: palenie tytoniu (plus bierna ekspozycja na dym), wdychanie substancji drażniących (np. lakiery do włosów w pracy fryzjerów), anatomiczne zniekształcenia (choćby skrzywienie przegrody nosa), zaburzenia hormonalne (np. w czasie ciąży), a także nadużywanie środków obkurczających błonę śluzową nosa (tzw. polekowy nieżyt nosa). Czasem winowajcą będą zaniedbania stomatologiczne (zatoki szczękowe przez swoją lokalizację są przecież wyjątkowo podatne na tego typu powikłania). Warto też nadmienić, że w ostatnim czasie często operuje się raczej pojęciem zapalenia błony śluzowej zatok i nosa (rhinosinusitis zamiast sinusitis), ponieważ infekcja błony śluzowej w jednym miejscu szybko się rozprzestrzenia, obejmując także jamy nosa.

WSKAZANIA DO PŁUKANIA NOSA I ZATOK ORAZ MECHANIZM DZIAŁANIA IRYGACJI

W schematach leczenia wspomnianych już dolegliwości dąży się przede wszystkim do poprawy drożności nosa i zatok przynosowych oraz zmniejszenia miejscowego obrzęku i stanu zapalnego poprzez wypłukiwanie wydzieliny oraz zawartych w niej patogenów. To niewątpliwie zalety zabiegu irygacji. W alergicznym nieżycie nosa irygacje pozwalają też oczyścić powierzchnię błon śluzowych z alergenów, skracając czas kontaktu z nimi i zmniejszając nasilenie objawów alergii. Płukanie nosa jest także często wskazane w opiece pooperacyjnej (np. u pacjentów po przebytej operacji przegrody). Zabieg ten przy zalegających skrzepów, przyspieszając procesy gojenia. Warto również wspomnieć, że płukanie jam nosa i zatok może być jednym ze sposobów codziennej higieny i przeciwdziałać negatywnym skutkom związanym z zanieczyszczeniem powietrza.

CZYM PŁUKAĆ NOS I ZATOKI?

Kierując się zaleceniami międzynarodowych konsensusów pierwszym wyborem powinny być irygacje roztworem chlor- ku sodu w dużych objętościach z użyciem tzw. squeeze bottle, czyli elastycznej butelki, która ściśnięta generuje ciśnienie, umożliwiające penetrację płynu nie tylko do jam nosa, ale również i jam zatok. W skład dostępnych w aptecznej sprzedaży zestawów (zarejestrowanych jako wyroby medyczne) wchodzą specjalne butelki oraz saszetki z chlorkiem sodu.

RODZAJE ROZTWORÓW DO PŁUKANIA

Należy podkreślić pacjentowi, że może mieć do czynienia z dwoma rodzajami roztworów. Izotoniczne stężenie soli jest fizjologiczne dla błony śluzowej górnych dróg oddechowych. Wykazano, że zmniejsza ono dolegliwości pracowników w biurowcach, personelu pokładowego czy pasażerów samolotów (generalnie wszędzie tam, gdzie śluzówki cierpią z powodu klimatyzacji). Hipertoniczny roztwór chlorku sodu, poza działaniem oczyszczająco-nawilżającym, ze względu na większe stężenie substancji czynnej, wykazuje właściwości osmotyczne i zmniejsza obrzęk śluzówki. Mimo że producenci prześcigają się w wymyślaniu ulepszonych wersji tego typu preparatów, tak naprawdę nie ma obecnie silnych przesłanek o wyższości i większej skuteczności preparatów wzbogacanych dodatkowymi składnikami (kwas hialuronowy, dekspantenol, mangan czy miedź). Z pewnością należy jednak zwrócić pacjentowi uwagę na inną kwestię związaną ze składem. W niektórych preparatach znajdują się bowiem substancje konserwujące, które mogą działać drażniąco na błonę śluzową górnych dróg oddechowych. Dodatek jednego z nich, chlorku benzalkoniowego (ang. benzalkonium chloride; BAC), w roztworach soli stosowanej do irygacji, może przyczynić się do wystąpienia polekowego nieżytu nosa (ang. rhinitis medicamentosum) oraz nieodwracalnego zahamowania czynności ruchowych rzęsek.

INNE WSKAZÓWKI DLA PACJENTA

• Pacjent powinien być świadomy, że jednej butelki powinna używać jedna osoba. Powinien dbać o higienę wyrobu (powinien umyć wszystkie elementy butelki ciepłą wodą).
• Do przygotowania roztworu należy używać koniecznie wody przegotowanej i o temperaturze zbliżonej do temperatury może spowodować gwałtowne obkurczenie naczyń krwionośnych i dyskomfort lub ból.
• Po zakończeniu irygacji pacjent powinien delikatnie wydmuchać nos, a pozostałą, niewykorzystaną część roztworu wylać.
• Zabieg płukania nosa i zatok przynosowych należy wykonywać najpóźniej godzinę przed snem.
• Po wykonaniu zabiegu nie należy wychodzić na zewnątrz (zwłaszcza w przypadku niższych temperatur).

PODSUMOWANIE

W ostatnich latach ukazało się wiele wartościowych publikacji przedstawiających standardy leczenia zapaleń zatok przynosowych. Teksty te to głównie zespołowe opracowania o charakterze „guidelines” systematyzujące gotowe algorytmy postępowania. Warto się z nimi zapoznać i poszerzyć wiedzę w tym zakresie. Coraz częściej irygacje zatok są w nich wymieniane jako wartościowa metoda wspierające podstawowe farmakologiczne postępowanie. Mogą mieć one też duże znaczenie w walce z nagminnym nadużywaniem antybiotykoterapii w leczeniu ostrego zapalenia zatok. W większości przypadków etiologia pozostaje wirusowa, a tylko u niewielkiego procenta chorych przyczyna leży w infekcji bakteryjnej. Zwracajmy więc pacjentom uwagę na to, aby nie wymuszali na lekarzach antybiotyku (zwłaszcza w dobie teleporad). Podkreślajmy, że nieuzasadnione przepisywanie antybiotyków zwiększa ryzyko działań niepożądanych oraz przyczynia się do wzrostu oporności bakterii.

Tekst opublikowany w numerze 5/2020 czasopisma Recepta