Opieka farmaceutyczna w geriatrii – czy jest potrzebna i czy może być efektywna?

Opieka farmaceutyczna stanowi integralną część systemu opieki zdrowotnej wielu krajów. Działalność ta, również w Polsce, stanowi nie tylko obowiązek zawodowy, ale także etyczny wynikający z Kodeksu Etyki Farmaceuty, a potrzeba jej wdrożenia jako działalności aptek ogólnodostępnych jest popierana przez środowisko farmaceutyczne. Opieka farmaceutyczna wydaje się istotna zwłaszcza w przypadku osób starszych, które często dotyka zjawisko wielochorobowości, a także wielolekowości. Czy zatem opieka farmaceutyczna jest potrzebna i co zrobić, aby była efektywna?

Starzenie = chorobowość?

Starzenie się to postępujący w czasie, nieodwracalny proces spadku rezerwy czynnościowej wszystkich narządów organizmu, czyli zdolności narządów do prawidłowego reagowania w warunkach stresu. Innymi słowy, jest to spadek zdolności zachowania homeostazy (równowagi wewnątrzustrojowej) w sytuacji stresowej. W efekcie każdy czynnik będący stresorem (np. lek o niskim indeksie terapeutycznym) przyczynić się może do załamania stanu czynnościowego narządu i w konsekwencji do wystąpienia patologii. Pamiętać przy tym należy, iż sam proces starzenia nie oznacza patologii, a jedynie sprzyja jej wystąpieniu. Taki sposób postrzegania starości pozwala uniknąć błędnych, stereotypowych przekonań, czyli traktowania chorób jako nieodłącznego jej elementu, co z kolei prowadzić może do spotykanej czasem postawy niepodejmowania potrzebnego leczenia osób starszych.

Trudna wielochorobowość w starości

Jedną z najbardziej typowych cech geriatrii, czyli medycyny wieku podeszłego, jest wielochorobowość oznaczająca jednoczesne występowanie wielu schorzeń u jednego pacjenta. Stanowi ona ogromne wyzwanie diagnostyczne.

Współwystępowanie i maskowanie się objawów jako wyzwanie diagnostyczne

Współwystępowanie schorzeń sprzyja zjawisku nakładania, a zatem i maskowania się objawów. To z kolei skutkować może niedodiagnozowaniem lub postawieniem mylnej diagnozy. Przykładem maskowania objawów jest duszność w przebiegu zapalenia płuc maskowana przez duszność pochodzącą ze współistniejących schorzeń, np. astmy czy niewydolności serca.

Nietypowy obraz kliniczny schorzeń – układ nerwowy jako „najsłabsze ogniwo”

Starość cechuje się nietypową symptomatologią przebiegu schorzeń, z jednej strony komplikuje obraz kliniczny, a z drugiej utrudnia proces diagnostyczny. Przykładem takiej niejednoznacznej sytuacji klinicznej jest infekcja układu moczowego u starszego pacjenta, która często przebiega bez typowych objawów, takich jak gorączka, ból i pieczenie przy oddawaniu moczu. W zamian w obrazie klinicznym dominuje pogorszenie stanu psychicznego pod postacią delirium (splątania), które manifestować się może m.in. zaburzeniami orientacji, pobudzeniem lub nadmierną sedacją. W przypadku takiej prezentacji klinicznej istnieje ryzyko błędnej interpretacji objawów i potraktowania takiego pacjenta jako wymagającego leczenia psychiatrycznego i włączenia często niepotrzebnego leczenia z użyciem leków psychotropowych.

Wielolekowość jako konsekwencja wielochorobowości

Naturalną konsekwencją wielochorobowości jest wielolekowość. Związek ten jest wieloprzyczynowy. Z jednej strony wielolekowość wynika bowiem z obowiązujących standardów leczenia schorzeń przewlekłych oraz trudności diagnostyczno-terapeutycznych, przed którymi staje lekarz, a z drugiej – potęgowana jest zjawiskiem samoleczenia oraz postawą samych pacjentów, którzy w leczeniu farmakologicznym upatrują szansy na szybką poprawę stanu funkcjonalnego.

Spirala chorób i terapii

Wielolekowość i wielochorobowość, współwystępując, przenikają się i tworzą mechanizm częstego w geriatrii zjawiska zwanego „błędnym kołem” lub „spiralą chorób i terapii”. Zjawisko to opisuje dwukierunkowy, wzmacniający się związek wielochorobowości i wielolekowości. W jego ramach wielochorobowość, która generuje wielolekowość, jest przez wielolekowość napędzana. W geriatrii zatem istnieje paradoksalne zjawisko, w którym wielolekowość, zamiast do poprawy stanu funkcjonalnego, prowadzić może do pogorszenia przebiegu istniejących schorzeń lub wywoływać nowe patologie. Ma na to wpływ złożony mechanizm fizjologicznych w starości zmian farmakokinetyki i farmakodynamiki leku, interakcji lek-lek, lek-choroba, działań niepożądanych.

Naturalnym kandydatem do wykonywania przeglądów lekowych jest farmaceuta. Wynika to z jednej strony z jego szczególnego przygotowania merytorycznego w zakresie farmakologii, farmakognozji oraz farmakokinetyki i farmakodynamiki leku w ustroju, a z drugiej strony z faktu, iż farmaceuta jest często jedyną osobą w systemie opieki zdrowotnej, która ma wiedzę na temat całej farmakoterapii stosowanej przez pacjenta.