O zastosowaniu balsamu peruwiańskiego w recepturze aptecznej

Balsam peruwiański jest surowcem pochodzenia naturalnego, od niedawna ponownie dostępnym w recepturze aptecznej. Ze względu na swoje cenne właściwości, stosowany jest w leczeniu trudno gojących się ran, oparzeń, odmrożeń, odleżyn, owrzodzeń czy hemoroidów.

Balsam peruwiański (łac. balsamum peruvianum) jest żywicą z pnia drzewa woniawca peruwiańskiego (łac. Myroxylon balsamum (L.) Harms var. pereirae (Royle) Harms), która w warunkach naturalnych wytwarzana jest w niewielkich ilościach. Na skalę przemysłową surowiec pozyskiwany jest na skutek uszkodzeń mechanicznych i termicznych poprzez zdjęcie kory, jej nacięcie i przypalenie. Roślina wywodzi się z Ameryki Środkowej, jednak uprawiana jest także na Kubie i Cejlonie. Dawniej balsam peruwiański transportowany był do portu w Limie (Peru), skąd trafiał do Europy. Mylące jest zatem miano „peruwiański” – określenie to odnosi się bowiem do państwa, z którego surowiec był eksportowany, a nie do regionu, z którego pochodzi. Monografia balsamu peruwiańskiego pojawiła się w już w pierwszym wydaniu Farmakopei Amerykańskiej (ang. United States Pharmacopoeia, USP) w 1820 r. [1, 2]. Obecnie zawarta jest w II tomie Farmakopei Polskiej XIII (FP XIII) w dziale poświęconym monografiom szczegółowym substancji i przetworów roślinnych [3].

Balsam peruwiański występuje w postaci ciemnobrunatnej, lepkiej cieczy, która, oglądana pod światło w cienkiej warstwie, jest przezroczysta i żółtawobrunatna. Substancja nie jest klejąca, nie wysycha i nie tworzy nitek, jest praktycznie nierozpuszczalna w wodzie, natomiast łatwo rozpuszcza się w bezwodnym etanolu [3]. Nie miesza się również z olejami tłustymi, z wyjątkiem oleju rycynowego. Zgodnie z zaleceniami farmakopealnymi balsam peruwiański należy przechowywać bez dostępu światła. Pod względem chemicznym surowiec stanowi mieszaninę płynnych estrów (zawartości od 45,0% do 70,0%), przede wszystkim benzoesanu benzylu i cynamonianu benzylu [3], zawiera również inne estry kwasu cynamonowego oraz wolne kwasy: cynamonowy i benzoesowy, a ponadto nerolidol, farnezol oraz wanilinę. Ze względu na swój skład surowiec charakteryzuje się wyraźnym, aromatycznym zapachem wanilii i cynamonu oraz gorzkim smakiem [1].

Metody badania jakości balsamu peruwiańskiego uwzględniają określenie tożsamości surowca z roztworem chlorku żelaza (III), ocenę gęstości względnej (1, 14 – 1, 17) oraz liczby zmydlenia (230–255) [3]. Zalecane testy mają na celu ochronę przed fałszowaniem surowca poprzez dodatek m.in. sztucznych balsamów czy olejów tłustych. Należy podkreślić, że farmakopee dopuszczają stosowanie jedynie balsamu peruwiańskiego pochodzenia naturalnego, a dotychczas surowiec nie posiada syntetycznego substytutu. Podejmowano próby produkcji zamiennika, jednak nie spełnił on wymagań jakościowych surowca farmakopealnego [1, 2].

W recepturze aptecznej balsam peruwiański wykorzystywany jest do sporządzania preparatów dermatologicznych, proktologicznych oraz weterynaryjnych. Najczęściej są to półstałe i stałe postaci leku, tj. maści, mazidła oraz czopki. Ze względu na złożony skład balsamu peruwiańskiego, podczas wykonywania leków recepturowych wystąpić mogą liczne niezgodności farmaceutyczne, co może prowadzić do wydzielania się substancji z przygotowanego preparatu. Surowiec nie łączy się z parafiną płynną, wazeliną, lanoliną, smalcem wieprzowym, euceryną, olejem kakaowym czy glicerolem. Niezgodny jest również z siarką, tlenkiem cynku, kwasem borowym oraz ichtamolem. Medium, z którym balsam nie wykazuje niezgodności, jest olej rycynowy. Obecność oleju rycynowego w preparacie zapobiega wydzielaniu się balsamu peruwiańskiego i wpływa na utworzenie trwałej emulsji. Z tego względu balsam peruwiański należy najpierw połączyć z olejem rycynowym w stosunku 1:1 (kosztem vehiculum), a powstałą mieszaninę wprowadzić do podłoża [4–6]. Przy stężeniu surowca < 2% niezgodności można uniknąć, zachowując odpowiedną kolejność łączenia składników oraz nie łącząc składników niezgodnych bezpośrednio ze sobą [4]. Ze względu na gęstą konsystencję, sporządzanie leków zawierających balsam peruwiański w swoim składzie może sprawiać trudności, kłopotliwe jest bowiem precyzyjne odważenie substancji. Zaleca się zatem odważanie go bezpośrednio do pojemnika lub na podłoże, bez zbędnego stosowania oddzielnych utensyliów, co skutkuje dodatkowymi stratami surowca [4, 7].

FP XIII zaleca stosowanie balsamu peruwiańskiego zewnętrznie (w postaci maści) w stężeniu od 5,0% do 10,0% (dawki zwykle zalecane), nie podaje jednak stężeń maksymalnych [3]. Zgodnie z farmakopeą surowiec wykazuje działanie słabo odkażające [3]. Stosowany jest jako środek antyseptyczny, przeciwpasożytniczy (w terapii świerzbu), przeciwświądowy, i przeciwzapalny. Substancja pobudza ziarninowanie skóry, poprawia naturalne procesy regeneracji poprzez wpływ na krążenie podskórne i skórne (dotlenia i odżywia uszkodzone tkanki) oraz nasila syntezę kolagenu i elastyny. Z tego względu zalecany jest do leczenia nadkażonych i trudno gojących się ran [1, 2]. Należy jednak mieć na uwadze, że substancja posiada potencjał alergizujący i z tego względu nie powinna być stosowana w leczeniu ran przewlekłych [8]. Balsam peruwiański wchodzi w skład preparatów wykorzystywanych w leczeniu oparzeń, odmrożeń, odleżyn, owrzodzeń i hemoroidów. Używany jest także w terapii zmian atopowych, łuszczycowych i alergicznych oraz podrażnień wywołanych czynnikami chemicznymi (np. glikokortykosteroidami, detergentami) i termicznymi (np. niską temperaturą), w następstwie których pojawia się stan zapalny. Stosowanie balsamu peruwiańskiego poza wskazaniami (w ujęciu off label) wiąże się z przekroczeniem zalecanych stężeń farmakopealnych. Stężony bądź rozcieńczony 1:1 olejem rycynowym lub etanolem surowiec może być stosowany po ugryzieniach owadów oraz w stanach zapalnych wału paznokciowego [1, 2, 7]. Wydając z apteki preparaty z balsamem peruwiańskim, należy poinformować pacjenta, że leczone obszary skóry powinny być chronione przed światłem słonecznym i promieniowaniem UV, ponieważ ekspozycja na światło może wywołać reakcje fototoksyczne i fotoalergiczne [9]. Należy również podkreślić, że preparaty z balsamem peruwiańskim nie powinny być stosowane dłużej niż tydzień. W Tabeli 1 przedstawiono przykłady recept zawierających w swoim składzie balsam peruwiański.

Źródła:
Schottenhammer, A. “Peruvian balsam”: an example of transoceanic transfer of medicinal knowledge. J. Ethnobiol. Ethnomed. 2020, 9, 69.
Bilek, J.; Bilek, M. Surowce recepturowe dawniej i dziś – balsam peruwiański. Aptekarz Polski, 2021.
Farmakopea Polska XIII, Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Warszawa 2023.
Gajewska, M., Sznitowska, M. (red.). Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji. Fundacja Pro Pharmacia Futura, Warszawa 2024.
Marszałł, L. Receptura apteczna półstałych postaci leków do stosowania na skórę w teorii i praktyce. Farmapress, Warszawa 2015.
Gajewska, M.; Wolniak, L.; Sznitowska, M.; Lisowska, A. Porównanie jakości wybranych dermatologicznych preparatów recepturowych sporządzonych w moździerzu i unguatorze. Farmacja Polska, 2017, 73, 339–334.
Strona internetowa: akademiafagronu.pl
Sopata, M.; Jawień, A.; Mrozikiewicz-Rakowska, B. i in. Wytyczne postępowania miejscowego w ranach niezakażonych, zagrożonych infekcją oraz zakażonych – przegląd dostępnych substancji przeciwdrobnoustrojowych stosowanych w leczeniu ran. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran. Leczenie Ran 2020, 17, 1–21.
Nobuhara, S.; Arima, Y.; Nishigori, C. i in. Clinical analysis of photoallergic patients – photosensitizing capacity of balsam of Peru. Skin Res. 2001, 43, 202–209.
Poradnik receptury współczesnej Fagron cz. 1, wydanie II poprawione, Fagron sp. z o.o., Kraków 2015.
Głowacki, W.W. Receptarium Polonicum, R.P. Zbiór przepisów na leki recepturowe dla użytku lekarzy i aptekarzy. Farmaceutyczny Instytut Wydawniczy, Warszawa 1947.