Dieta wspomagająca układ immunologiczny

Odporność organizmu uwarunkowana jest licznymi czynnikami, w tym m.in. sposobem odżywiania się. Z żywieniowego punktu widzenia właściwie zbilansowana dieta powinna pozytywnie oddziaływać na wszystkie układy, w tym również na układ immunologiczny.

Do największego organu immunologicznego organizmu człowieka należą jelita, gdzie zlokalizowane jest ponad 65% komórek odpornościowych. Z przewodem pokarmowym związana jest tkanka limfatyczna – GALT (gut-associated limphoid tissue), która stanowi część większego systemu odpornościowego, powiązanego z błonami śluzowymi i podśluzowymi – MALT (mucosal-associated lymphoid tissues). Receptory osadzone na komórkach nieswoistej odpowiedzi immunologicznej są podstawowym celem w modelowaniu systemu immunologicznego za  pośrednictwem diety. Rola żywności i żywienia w funkcjonowaniu układu odpornościowego rozgrywa się także na innych płaszczyznach. Tkanka limfatyczna GALT jest właściwą linią obrony przed pochodzącymi z zewnątrz antygenami (np. bakterie, substancje toksyczne). Równie ważne znaczenie mają dostarczone wraz z pożywieniem probiotyki i prebiotyki. Wszystkie te zależności przyczyniły się do znaczącego wzrostu liczby badań nad wpływem sposobu żywienia na układ immunologiczny, co poskutkowało opracowaniem pojęcia immunożywienia. Rozumiane jest ono jako zdolność żywności do modelowania aktywności układu odpornościowego człowieka poprzez wprowadzenie do diety specyficznych składników odżywczych. Takie postępowanie może mieć zastosowanie w każdej sytuacji zdrowotnej wymagającej spotęgowania pracy układu immunologicznego. Największego znaczenia nabiera jednak w przypadku pacjentów onkologicznych i chirurgicznych. Poprawa funkcji odpornościowych organizmu w okresie pooperacyjnym, a także w trakcie chemio czy radioterapii może znacznie zmniejszyć ryzyko wystąpienia powikłań oraz skrócić długość pobytu w szpitalu.

Immunomodulujące działanie witamin i składników mineralnych

Poznanie wpływu witamin, makro- i mikroelementów na funkcjonowanie układu odpornościowego było jednym z największych dokonań w historii immunologii. Pomimo że rola tych składników w regulacji odporności nie została jeszcze do końca poznana, na podstawie już przeprowadzonych badań można stwierdzić, że mogą one w znacznym stopniu wpływać na rozwój komórek układu immunologicznego, co może okazać się skuteczną metodą profilaktyki lub leczenia niektórych schorzeń. Działanie immunomodulujące przypisano  m.in. do beta-karotenu oraz witamin C i E. Dowiedziono, że spożycie karotenoidów (obecnych m.in. w marchwi, batatach, dyni, natce pietruszki, szpinaku i morelach) może powodować wzrost aktywności komórek NK (natural killers). Z kolei niedostateczna podaż w diecie witaminy C i E może przyczyniać się do obniżenia odporności na infekcje. Witamina C w największej ilości występuje w owocach dzikiej róży, porzeczkach, papryce, owocach cytrusowych i kapuście, zaś witamina E w olejach, orzechach laskowych, migdałach i w tłustych rybach. Do immunomodulatorów zaliczono także pierwiastki śladowe, takie jak cynk i selen. Cynk, którego głównym źródłem w diecie jest mięso, produkty zbożowe i ryby, wywiera bezpośredni wpływ na aktywność leukocytów. Natomiast selen chroni organizm przed stresem oksydacyjnym, pobudza proliferację limfocytów T oraz aktywność komórek NK. Produktami najbogatszymi w ten składnik są podroby (wątroba, nerki), ryby i orzechy.

Probiotyki i prebiotyki

Szczepy probiotyczne swoją główną rolę odgrywają w środowisku docelowym, w świetle jelita, gdzie zwiększają liczbę korzystnej mikroflory, zmniejszają aktywność bakterii patogennych i przywracają stan równowagi między szczepami. Poza wymienionymi cechami bakterie probiotyczne wpływają również na odpowiedź humoralną i komórkową, aktywując układ immunologiczny człowieka. Stąd też mają coraz większe znaczenie w leczeniu chorób przebiegających z zaburzeniem

funkcjonowania układu immunologicznego. Probiotyki aktywują limfocyty należące do systemu GALT, regulują  wytwarzanie naturalnych przeciwciał IgA, stymulują nieswoiste mechanizmy obronne, w tym dojrzewanie bariery jelitowej, oraz odpowiadają za produkcję i utrzymanie równowagi cytokin przeciwzapalnych. Aby jednak dany mikroorganizm mógł być określony jako probiotyczny, musi spełniać szereg wymagań. Zgodnie z wytycznymi podanymi przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) pojęcie „probiotyk” może zostać użyte wyłącznie w odniesieniu  do żywych drobnoustrojów, które podane w odpowiedniej ilości korzystnie wpływają na organizm człowieka, poprawiając stan zdrowia lub zmniejszając ryzyko zapadalności na wybrane choroby. Do grupy mikroorganizmów spełniających tę definicję zalicza się bakterie produkujące kwas mlekowy z rodzaju Lactobacillus (np. L. casei, L. rhamnosus, L. bulgaricus, L. acidophillus) i Bifidobacterium (B. breve, B. animalis), bakterie z rodzaju Lactococcus, Leuconostoc oraz drożdżaki z rodzaju Saccharomyces (S. boulardii).

Powyżej opisane działanie mikroorganizmów możliwe jest wyłącznie w przypadku obecności w przewodzie pokarmowym pożywienia, którym dla probiotyków są prebiotyki. Definiowane są one jako składniki selektywnie pobudzające wzrost lub aktywność jednego bądź określonej liczby rodzajów bakterii występujących w okrężnicy, korzystnie wpływając na zdrowie gospodarza. Prebiotyki można znaleźć w około 36 000 produktach pochodzenia roślinnego, w tym m.in. w czosnku, karczochach, cykorii, cebuli, szparagach, pszenicy i bananach.

Produkty wspomagające odporność

Korzystne działanie na sprawność systemu immunologicznego człowieka wykazują również niektóre produkty, jak kiszonki, tłuste ryby morskie, orzechy, miód, propolis, aloes, aronia, maliny, imbir i cytrusy. Działaniem immunomodulującym odznaczają się również takie surowce jak:

• czosnek bylina pochodząca z Azji Środkowej, zawiera znaczne ilości witaminy C, a także żelaza, magnezu, potasu i siarki. Najważniejszym biologicznie aktywnym związkiem występującym w czosnku jest allicyna, dzięki której wykazuje on szerokie działanie antybakteryjne, przeciwzapalne, przeciwgrzybicze i przeciwrobaczne. W licznych badaniach udokumentowano ponadto działanie antyoksydacyjne świeżych ząbków czosnku – alkoholowe wyciągi hamują endogenny spadek stężenia zredukowanej formy glutationu, który zaliczany jest do jednych z najsilniejszych przeciwutleniaczy.
• żeńszeń – wschodnioazjatycka bylina, zawierająca ponad 200 substancji aktywnych, spośród których do najważniejszych należą ginsenozydy. Istnieje wiele badań wskazujących, że wyciągi z żeńszenia mogą skutecznie wspomagać działanie układu odpornościowego. Żeńszeń największą skuteczność wykazuje w przypadku ostrych chorób układu oddechowego.
• jeżówka purpurowa – została odkryta 400 lat temu w Ameryce Północnej. Kwiaty, liście i korzenie jeżówki zawierają flawonoidy, polisacharydy, fitosterony, izobutyloaminy, alkamidy oraz olejki eteryczne, dzięki którym roślina ta wykazuje działanie immunomodulujące. Wyciągi z ziela jeżówki zwiększają produkcję przeciwciał, sekrecję cytokin oraz usprawniają proces fagocytozy, chroniąc przed zakażeniami bakteryjnymi, wirusowymi, grzybiczymi oraz pasożytniczymi.

Istnieje wiele innych składników pokarmowych oraz produktów żywnościowych, których wprowadzenie do jadłospisu może istotnie przyczynić się do zwiększenia sił odpornościowych organizmu. Od wielu lat trwają badania nad potwierdzeniem ich skuteczności klinicznej, co jest obecnie jednym z głównych zadań stawianych naukowcom z dziedziny nauk o żywności, żywieniu oraz immunologii.

Tekst opublikowany w numerze 6/2019 czasopisma Recepta