Ekologiczne wyzwania w aptekach. W drodze do zrównoważonej przyszłości

Coraz częściej odczuwamy skutki zmian klimatycznych. Zapobieganie im wymaga świadomych i konsekwentnych działań na rzecz ochrony środowiska. W tej walce każdy sektor gospodarki ma znaczenie, a apteki mogą odgrywać szczególnie istotną rolę jako centra zdrowia i odpowiedzialności społecznej.

Jako farmaceuci nie tylko udzielamy pacjentom pomocy w leczeniu chorób, lecz także mamy swój wkład w promowanie zdrowego stylu życia. Współcześnie ważne jest, abyśmy mieli świadomość wpływu środków farmaceutycznych na środowisko, w tym ich udziału w śladzie węglowym. Aby wspierać przejście na zrównoważoną środowiskowo praktykę farmaceutyczną, konieczna jest wiedza i edukacja.

Nowe formuły leków

Aby farmaceutyki były skuteczne u pacjentów, muszą być stosunkowo odporne na degradację, przede wszystkim podczas produkcji, użytkowania i utylizacji. Jeśli mają być przyjmowane doustnie, muszą przetrwać działanie bakterii i kwaśne środowisko przewodu pokarmowego, a także procesy metaboliczne w organizmie, które mogą je dezaktywować. Jednakże ta odporność na degradację, która jest pożądana dla skuteczności leku, staje się problemem przy utylizacji. Tak jest np. z fluorem dodawanym do leków takich jak proza czy ciprobay, aby zwiększyć ich stabilność. Wiązanie węgiel-fluor jest niezwykle silne, co zwiększa biodostępność leku – jest to zaleta dla pacjenta, ale poważna wada dla środowiska. „Bardziej ekologiczne” farmaceutyki nie powinny zawierać atomów fluoru (ani innych halogenów). Firmy farmaceutyczne muszą więc pomyśleć o stabilności środowiskowej związku na wczesnym etapie procesu projektowania leku.

W odpowiedzi na te wyzwania naukowcy poszukują metod produkcji leków, które będą bardziej przyjazne dla środowiska. Przykładowo badacze z Uniwersytetu w Nottingham skupiają się na opracowaniu polimerowych powłok leków z biodegradowalnych tworzyw sztucznych, wykorzystując technologię nadkrytycznego dwutlenku węgla. Ta metoda umożliwia enkapsulację biofarmaceutyków bez konieczności stosowania wysokich temperatur lub toksycznych rozpuszczalników. Ponadto w projektowaniu leków dąży się obecnie do stworzenia takich, które ulegać będą degradacji w rozsądnym czasie po użyciu, aby nie gromadziły się w środowisku. Przykładowe podejścia obejmują wprowadzenie tzw. przełączników chemicznych lub grup powinowactwa do struktury chemicznej leku, które mogą przyspieszyć jego rozkład po wyjściu z organizmu lub umożliwić jego efektywne usuwanie podczas procesu oczyszczania ścieków. Przemysł farmaceutyczny może również korzystać z wiedzy innych sektorów, takich jak np. przemysł agrochemiczny, który od dawna musi opracowywać produkty bardziej przyjazne dla środowiska.

Zanieczyszczenie wód

Aktywne składniki farmaceutyczne niewykorzystanych, niechcianych i przeterminowanych leków mogą przedostać się do gleby i wody oraz powodować szkody w ekosystemie. Źródłem zanieczyszczenia lekami są ścieki komunalne i szpitalne. Zawarte w nich substancje, mimo że obecne w niewielkich stężeniach, utrzymują się trwale w środowisku wodnym. W wodach powierzchniowych często można wykryć substancje lecznicze, np. przeciwbólowe i przeciwzapalne, regulujące poziom lipidów, β-blokery, β-sympatykomimetyki, antybiotyki, hormony oraz leki przeciwpadaczkowe. Dodatkowym źródłem antybiotyków w środowisku są gospodarstwa hodowli zwierząt, produkujące obornik stosowany powszechnie jako nawóz na pola uprawne. Zawarte w nim antybiotyki przedostają się nie tylko do gleby i wód gruntowych, lecz także są pobierane przez rośliny rosnące na polach. Antybiotyki są też powszechnie stosowane w hodowlach ryb. Nieprzyswojone przez ryby leki i ich metabolity dostają się wraz z ekskrementami do wód powierzchniowych, gdzie mogą odkładać się w osadach dennych.
Istnieją co najmniej dwa przykłady leków mających negatywny wpływ na dzikie zwierzęta i dziką przyrodę: estrogen i diklofenak. Estrogen prawdopodobnie odgrywa rolę w feminizacji samców ryb, o której donoszono w wielu krajach. Ryby interseksualne zachowują się mniej agresywnie, tracą zdolność konkurowania, a nawet zaczynają składać jaja. Diklofenak, popularny niesteroidowy lek przeciwzapalny, został uznany za substancję toksyczną dla różnych gatunków roślin, zwierząt i ptaków, w tym zagrożonych wyginięciem, takich jak sępy. Stanowi też zagrożenie dla ekosystemów wodnych (został wykryty w wielu próbkach wód powierzchniowych). Jego stosowanie u ludzi wiąże się z ryzykiem działań niepożądanych związanych z układem sercowo-naczyniowym, a jednocześnie lek nie wykazuje większej skuteczności w porównaniu z innymi NLPZ. W związku z tym niektóre kraje i regiony, np. Region Sztokholmu, podjęły działania mające na celu wykluczenie stosowania diklofenaku. Zamiast niego zaleca się paracetamol lub inne NLPZ, jak ibuprofen czy naproksen, które nie niosą ze sobą podobnego ryzyka dla zdrowia i środowiska.

Bezpieczna farmakoterapia

Zdaniem naukowców wzrost liczby leków w środowisku pogłębiają:

• promocje prowadzone przez producentów – udostępnianie pracownikom służby zdrowia bezpłatnych próbek i reklamy, które wzbudzają oczekiwania pacjentów dotyczące przepisywania leków;
• przepisywanie leków na leczenie skutków ubocznych w wyniku interakcji zaostrzających polipragmazję;
• dostępność tanich leków;
• nieefektywne administrowanie opieką zdrowotną – np. pozostawianie niewykorzystanych leków w szpitalach, nieznany czas trwania terapii;
• zachowania konsumentów, takie jak zakup nadmiernej liczby produktów OTC, gromadzenie leków do wykorzystania w przyszłości oraz realizowanie recept bez zamiaru stosowania leków;
• programy systemu opieki zdrowotnej zachęcające pacjentów do zakupu większych ilości leków oraz gromadzenia zapasów, co w przypadku zmiany terapii lub śmierci zwiększa liczbę odpadów;
• nieprzestrzeganie zaleceń wynikające z nieskuteczności terapii, zbyt małej dawki leków, niechęci do zażywania i obawy przed niepożądanymi działaniami.

Edukowanie w zakresie racjonalnej farmakoterapii oraz informowanie o nadużywaniu leków może pozytywnie ograniczyć marnotrawstwo, zapewniając oszczędności zarówno w wydatkach własnych pacjentów, jak i w systemie opieki zdrowotnej. Wszystko z korzyścią dla środowiska.

Bardziej zintegrowane systemy informacyjne dla pracowników służby zdrowia (tzw. elektroniczna dokumentacja medyczna, współdzielona przez lekarzy pierwszego kontaktu i farmaceutów) umożliwiają kompleksowe monitorowanie leków pacjentów i zapobiegają ich nadużywaniu czy niewłaściwemu stosowaniu. Apteki mogą również pomóc w ograniczeniu wpływu leków na środowisko poprzez zmniejszenie zapasów i doradzanie pacjentom w sprawie rozsądnej liczby leków, które należy zakupić.

Odpady farmaceutyczne

Odpady farmaceutyczne stanowią poważny problem ze względu na ich potencjalny wpływ na środowisko i zdrowie ludzi. Problemy te rozpoczynają się od produkcji, a kończą na ostatecznej utylizacji produktów farmaceutycznych. Procesy te generują różnorodne kategorie odpadów, zawierające składniki aktywne i pomocnicze, co może prowadzić do uwolnienia wysoce aktywnych biologicznie substancji chemicznych do środowiska. Uwalnianie do środowiska antybiotyków może przyspieszyć rozwój oporności drobnoustrojów, stanowiąc globalne zagrożenie dla zdrowia publicznego.

Konieczne jest więc podjęcie działań mających na celu promowanie racjonalnego stosowania leków i właściwe zarządzanie odpadami farmaceutycznymi. Świadomość społeczna w tej kwestii stale rośnie, co może prowadzić do większej odpowiedzialności w zakresie utylizacji leków. Firmy farmaceutyczne powinny zadbać o odpowiednie oznakowanie leków na opakowaniach. Powinno ono być wyraźne i zawierać ostrzeżenie, że pozostałości nie należy wyrzucać do kosza lub kanalizacji, lecz oddać do apteki w celu właściwej utylizacji. Brak takiego ostrzeżenia może sprawić, że niektórzy konsumenci będą nieświadomi konieczności właściwego postępowania z niewykorzystanymi lekami, zwłaszcza jeśli są one w formie syropów, zawiesin lub kropli, które mogą być łatwo wyrzucane do zlewu lub toalety. Wdrożenie skutecznej polityki oznakowania leków może mieć dalekosiężne skutki w zakresie minimalizacji odpadów farmaceutycznych oraz promowania zrównoważonego podejścia do zarządzania nimi. Farmaceuci mogą udzielać pacjentom porad dotyczących odpowiedniego postępowania z niewykorzystanymi lekami i odpowiadać na wszelkie pytania dotyczące utylizacji.

Dobre praktyki

Szwecja jest uznawana za pioniera w podejmowaniu prób minimalizowania wpływu leków na środowisko. Już w połowie lat 90. XX wieku szwedzcy badacze i decydenci zwrócili uwagę na potencjalne zagrożenia, jakie mogą z tego wynikać. Podjęto wówczas nie tylko badania naukowe nad wpływem farmaceutyków na ekosystemy wodne, lecz także rozpoczęto edukację społeczną oraz współpracę z organizacjami medycznymi i farmaceutycznymi w celu promowania praktyk, które minimalizują negatywne oddziaływania leków na środowisko naturalne. Promowano selektywne przepisywanie leków, zwiększanie świadomości ekologicznej wśród personelu medycznego oraz zachęcanie pacjentów do odpowiedzialnego korzystania z leków i prawidłowego usuwania odpadów farmaceutycznych. Dzięki tym inicjatywom Szwecja osiągnęła znaczny postęp w redukcji emisji leków do środowiska, stając się wzorem dla innych krajów.

Polski farmaceuta może odegrać istotną rolę w zmniejszaniu wpływu leków na środowisko oraz poprawie wyników terapeutycznych poprzez kilka działań. Powinien informować pacjentów o konsekwencjach niewłaściwego korzystania z leków oraz doradzać w kwestii prawidłowego usuwania niepotrzebnych lub przeterminowanych produktów, zachęcając do korzystania z punktów zbierania odpadów farmaceutycznych. Współpraca z lokalnymi władzami i organizacjami może pomóc w ustanowieniu odpowiednich programów recyklingu leków. Farmaceuta może działać jako członek zespołu opieki zdrowotnej, promując podejścia terapeutyczne oparte na minimalizacji ryzyka dla środowiska. Współpraca z lekarzami i innymi specjalistami może doprowadzić do opracowania nowych protokołów leczenia, które uwzględnią także efektywność terapeutyczną. Zmiany i trendy w opiece zdrowotnej mogą mieć pozytywny wpływ na środowisko. Rozwój personalizowanej medycyny może prowadzić do głębokich zmian w redukcji śladu ekologicznego leków przez precyzyjniejsze ich dopasowanie do pacjentów oraz minimalizację niepotrzebnych dawek i czasu trwania leczenia. Aktualne podejście oparte na próbach i błędach w przepisywaniu leków może prowadzić do nieuzasadnionego lub nieskutecznego stosowania, co z kolei zwiększa ilość niewykorzystanych leków i ich resztek w środowisku.

Przemysł farmaceutyczny również musi zaangażować się w dążenie do ekologizacji swojej działalności. Ograniczanie zużycia plastiku, inwestowanie w energię odnawialną oraz projektowanie bardziej ekologicznych leków – to tylko niektóre działania, które mogą być podejmowane w tym kierunku. Jednakże aby osiągnąć prawdziwy postęp, niezbędna jest współpraca między różnymi sektorami gospodarki oraz aktywne zaangażowanie całego społeczeństwa.

Wprowadzenie praktyk ekologicznych, zrównoważonych i odpowiedzialnych społecznie w aptekach oraz przemyśle farmaceutycznym jest niezbędne dla ochrony naszego środowiska i zdrowia ludzi. Działania te są kluczowe w obliczu coraz bardziej widocznych skutków zmian klimatycznych. Świadomość rośnie, a wraz z nią potrzeba podejmowania właściwych decyzji w zakresie zarządzania lekami.

Źródła
https://www.researchgate.net/publication/278656697_Green_and_Sustainable_Pharmacy, stan z dnia 22.07.2024.
https://www.uwm.edu.pl/antybiotykoopornoscwsrodowisku/leki-w-srodowisku, stan z dnia 22.07.2024.
https://english.prescrire.org/en/81/168/67414/0/NewsDetails.aspx, stan z dnia 22.07.2024.