Postępowanie dietetyczne w chorobach tarczycy

Edukacja w zakresie postępowania wspomagającego farmakoterapię chorób tarczycy, jakim jest wdrożenie kilku modyfikacji żywieniowych, może pozwolić na normalizację wyników leczenia i poprawę jakości życia pacjentów.

Choroby tarczycy stanowią bardzo istotny problem epidemiologiczny. Szacuje się, że mogą one dotyczyć około 22% społeczeństwa, zdecydowanie częściej kobiet niż mężczyzn. W praktyce klinicznej najpowszechniej występującym zaburzeniem jest niedoczynność tarczycy oraz niedoczynność ze współistniejącą chorobą Hashimoto. Nieco rzadziej diagnozuje się nadczynność tego gruczołu. Najważniejszym elementem leczenia chorób tarczycy jest farmakoterapia. Wprowadzenie diety może nastąpić dopiero po normalizacji stężenia hormonów za pomocą odpowiednio dobranych dawek leków. Tak praktykowana modyfikacja jadłospisu powinna minimalizować objawy choroby, zmniejszać ryzyko rozwoju schorzeń wynikających z nieprawidłowej funkcji tarczycy, a przy tym zwiększać efektywność prowadzonej farmakoterapii.

Podstawy diety

Dieta osób z niedoczynnością tarczycy i chorobą Hashimoto powinna składać się z trzech podstawowych elementów. Pierwszym jest dostarczenie pełnowartościowego białka (mięso, jajka, mleko i przetwory), będącego źródłem tyrozyny, aminokwasu niezbędnego do produkcji hormonów tarczycy. Drugim elementem dietoterapii jest pokrycie zapotrzebowania na niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3. Obecne w rybach, orzechach i awokado tłuszcze stymulują przemianę tyroksyny (T4) do trójjodotyroniny (T3) oraz pobudzają produkcję cytokin o właściwościach przeciwzapalnych. Ostatnim żywieniowym czynnikiem mającym duże znaczenie w omawianych schorzeniach jest ograniczenie spożycia węglowodanów łatwo przyswajalnych (słodycze, białe pieczywo, jasne makarony, drobne kasze) na korzyść produktów o niskim indeksie glikemicznym. Zmiana taka jest konieczna ze względu na często występujące w przebiegu chorób tarczycy zaburzenia gospodarki węglowodanowej. Spowolniona przemiana materii – i wskutek tego często towarzyszące pacjentom z niedoczynnością tarczycy oraz chorobą Hashimoto nadwaga i otyłość – wymaga dodatkowo ciągłej kontroli wartości kalorycznej diety oraz zwiększenia aktywności fizycznej.

Ważne mikroskładniki

Prawidłowe funkcjonowanie tarczycy w niedoczynności i chorobie Hashimoto w bardzo dużym stopniu zależne jest od spożycia kilku istotnych mikroskładników, takich jak:

• Jod – w ponad 80% zmagazynowany jest w tarczycy, stanowiąc niezbędny związek do produkcji hormonów. Zarówno jego  nadmiar, jak i niedobór może prowadzić do upośledzenia funkcji tego narządu. Zbyt mała ilość jodu skutkuje rozwojem wola tarczycowego, zaś nadmierna może prowadzić do efektu Wolffa-Chaikoffa, zjawiska związanego  z  hamowaniem  syntezy  hormonów  tarczycy. Ze względu na wzbogacanie produktów spożywczych jodem, dodatkowa suplementacja tym pierwiastkiem w większości przypadków nie jest wymagana. Już spożycie 5 g soli kuchennej (dozwolonej dobowej porcji) dostarcza aż 115 µg jodu, przy średniej dziennej zalecanej dawce około 150 µg. Innym dobrym źródłem jodu w diecie są: wody mineralne, ryby (halibut, dorsz, mintaj, tuńczyk, makrela) oraz owoce morza (ostrygi, małże).
• Selen – podobnie jak w przypadku jodu, w największej koncentracji występuje w tarczycy. Selen uczestniczy w postaci enzymu – dejodynazy – w przemianie T4 w postać aktywną hormonu T3. Skutkiem jego niedoboru jest zatem zmniejszone stężenie T3 we krwi, a także upośledzone wchłanianie jodu. W celu wzbogacenia diety w selen zaleca się sięganie po takie produkty, jak: ryby (tuńczyk, dorsz, halibut), krewetki, jajka, orzechy brazylijskie, grzyby oraz mleko i przetwory mleczne.
• Żelazo – stanowi element peroksydazy jodującej, enzymu niezbędnego do syn- tezy hormonów tarczycy. Deficyt żelaza przyczynia  się do zmniejszonej syntezy T3 oraz zwiększonego wydzielania TSH. Anemię stwierdza się nawet u 60% pacjentów z niedoczynnością tarczycy, dlatego też częstym zaleceniem dla tej grupy chorych jest suplementacja preparatami żelaza bądź wzbogacenie diety w ten pierwiastek. Do jego najlepszych żywieniowych źródeł należą: mięso wołowe, wieprzowe, przetwory i podroby mięsne, żółtko jaj, pestki dyni, nasiona lnu oraz otręby pszenne.

Dieta eliminacyjna w chorobie Hashimoto

W ostatnich latach pojawiło się mnóstwo doniesień naukowych wskazujących na silną korelację pomiędzy autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy a występowaniem nietolerancji pokarmowych. Najczęściej wymienia się silny związek ze spożyciem glutenu, który może powodować niszczenie tkanki tarczycowej poprzez pobudzanie reakcji układu immunologicznego. Uznaje się zatem, że zastosowanie diety bezglutenowej (pozbawionej produktów z pszenicy, żyta i jęczmienia) może złagodzić proces autoimmunizacyjny.

Podobne działanie przypisuje się laktozie. Brak laktazy – enzymu rozkładającego laktozę do glukozy i galaktozy – może wpłynąć na zmniejszone wchłanianie niektórych leków. Istnieje jednak niewiele dowodów naukowych potwierdzających powyższe zależności. Zalecenie diety bezglutenowej bądź bezlaktozowej pacjentom z chorobą Hashimoto wskazane jest jedynie po uprzednim wykonaniu badań diagnostycznych w kierunku wymienionych nietolerancji.

Nadczynność

W sytuacji, gdy mamy do czynienia z nadmierną produkcją hormonów tarczycy, czyli nadczynnością, postępowanie dietetyczne w głównej mierze powinno być ukierunkowane na przyspieszony metabolizm organizmu, a co za tym idzie – znaczną utratę masy ciała. Wartość energetyczną diety należy zwiększyć o około 20% poprzez wprowadzenie do jadłospisu wysokokalorycznych dodatków, jak: mleko 3,2%, śmietanka, orzechy, nasiona, oleje, sery żółte czy masło.

W grupie pacjentów z nadczynnością tarczycy często diagnozuje się zaburzenia gospodarki wapniowej organizmu, podnoszące ryzyko rozwoju osteoporozy. Zalecenia żywieniowe powinny być zatem rozszerzone o zwiększone spożycie nabiału, drobnych ryb z ośćmi oraz nasion strączkowych. W nadczynności tarczycy zaleca się także znaczne ograniczenie spożycia kawy oraz napojów energetyzujących. Zawarta w nich kofeina może nasilać objawy choroby, takie jak zaburzenia rytmu serca czy kłopoty z koncentracją.

Substancje wolotwórcze

W niektórych produktach spożywczych mogą występować związki potencjalnie hamujące aktywność tarczycy. Zaliczane są do nich substancje wolotwórcze (goitrogenne), których niekorzystne działanie w omawianych schorzeniach sprowadza się do zaburzenia metabolizmu jodu. Goitrogeny wykazują zdolność wiązania się z jodem, uniemożliwiając jego wbudowanie do cząsteczki tyrozyny. Ich niekorzystne działanie jest tym silniejsze, im mniejsza jest podaż tego pierwiastka w diecie. W największych ilościach substancje wolotwórcze występują w soi, w warzywach kapustnych (kapusta, brukselka) oraz w warzywach krzyżowych (kalafior, brokuł, rzepa, jarmuż). W nieco mniejszych  stężeniach można je znaleźć w szpinaku, gruszkach i truskawkach. Wymienione produkty cechuje jednak bardzo wysoka zawartość witamin i składników mineralnych, przez co ich całkowite wykluczenie z diety nie jest wskazane. Właściwie przygotowane (płukanie warzyw pozwala na zmniejszenie ilości goitrogenów o 30%, zaś gotowanie – o 25%) mogą być spożywane w ograniczonych ilościach.

Dodatkowe wytyczne

W terapii chorób tarczycy należy zwrócić uwagę na czynniki żywieniowe, mogące negatywnie wpłynąć na wchłanianie leków. Zarówno rozkład posiłków, jak i ich skład mogą wywierać istotny wpływ na rezultat farmakoterapii. Zbyt krótki odstęp czasu pomiędzy zażyciem leku a jedzeniem i równoczesne przyjmowanie suplementów żelaza, wapnia, produktów bogatych w błonnik pokarmowy czy popijanie leków kawą bądź sokiem grejpfrutowym mogą upośledzić  wchłanianie zażywanych preparatów.

Tekst opublikowany w numerze 4/2019 czasopisma Recepta