Jak chronić się przed owadami? Preparaty odstraszające komary i kleszcze

Jak chronić się przed komarami i kleszczami?

Najskuteczniejszym sposobem ochrony przed komarami i kleszczami jest stosowanie repelentów, czyli środków odstraszających. W ich skład mogą wchodzić zarówno substancje syntetyczne (np. DEET, ikarydyna), jak i naturalne (kamfora, olejki eteryczne). W przypadku komarów zaleca się używanie moskitier i stosowanie odpowiedniego ubioru (jasne kolory, długie rękawy i nogawki). W celu ochrony przed kleszczami podczas spacerów i wycieczek pośród wysokich traw oraz w lesie należy nosić długie spodnie, skarpety i wysokie buty. Warto zakładać jasne ubrania, na których łatwo zauważyć kleszcza, a po powrocie do domu dokładnie obejrzeć całe ciało, szczególnie głowę, klatkę piersiową, brzuch, pachwiny, szyję i obszar pod kolanami (dotyczy to także zwierząt domowych wracających ze spaceru). Aby zminimalizować ryzyko nabycia kleszcza, należy wybierać się na spacer w godzinach południowych, gdyż pasożyty te są najaktywniejsze wczesnym rankiem i późnym popołudniem.

W przypadku odnalezienia na powierzchni ciała kleszcza należy go niezwłocznie usunąć. Dłuższy kontakt z ludzką krwią zwiększa ryzyko wystąpienia boreliozy, przy czym zakażenie wirusem kleszczowego zapalenia mózgu może nastąpić już w momencie wkłucia. Istnieje kilka typów przyrządów do usuwania kleszczy (pęsety, kleszczołapki, lasso, kleszczkartka); w przypadku użycia jakiegokolwiek z nich należy chwycić kleszcza jak najbliżej skóry i wyciągnąć powolnym ruchem w kierunku pionowym, unikając jego zgniecenia. Miejsce wkłucia należy zdezynfekować, a usuniętego kleszcza zmiażdżyć za pomocą twardego przedmiotu.

Osobom szczególnie narażonym na kontakt z kleszczami (pracownikom lasów, myśliwym, grzybiarzom, wojskowym, strażnikom granicznym, strażakom, rolnikom czy turystom) zaleca się działanie profilaktyczne w postaci szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu. Schemat obejmuje podawanie trzech dawek podstawowych w okresie pierwszych 12 miesięcy i dawek przypominających po upływie 3–5 lat.

Preparaty odstraszające na bazie DEET

DEET (N,N-dietylo-m-toluamid) to obecnie najbardziej efektywny środek odstraszający insekty znany na całym świecie, który pozostaje w użyciu już od ponad pół wieku. Został opracowany przez Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych we współpracy z amerykańską armią jako efekt doświadczeń zdobytych w walkach prowadzonych na terenach podzwrotnikowych podczas II wojny światowej. Pierwsze cywilne zastosowanie DEET odnotowano w 1957 roku, przy czym początkowo stosowano go głównie jako insektycyd w rolnictwie. Obecnie preparaty na bazie DEET wykazują skuteczność zarówno wobec komarów i kleszczy, jak i meszek, much końskich, much tse-tse oraz pasożytniczych robaków.

Pod względem chemicznym DEET jest związkiem organicznym z grupy amidów, którego cząsteczki wykazują niepolarny charakter. Dowiedziono, że wchodzi w reakcje z lipidami obecnymi w błonie komórkowej chemoreceptorów owadów i pośrednio wpływa na aktywację receptorów węchowych lub smakowych poprzez zmianę ich pobudliwości bądź funkcjonowania.

Przyjmuje się dwa potencjalne mechanizmy działania DEET – mechanizm smakowy i węchowy. Teoria na temat mechanizmu smakowego sugeruje, że gorzki posmak DEET odbierany przez receptory smakowe skutecznie zniechęca owady do pobierania pokarmu. Zjawisko to zaobserwowano już przy stężeniu DEET na poziomie 0,1%, a nawet niższym, co znacznie odbiega od stężeń stosowanych w komercyjnych preparatach odstraszających. Z kolei teoria dotycząca mechanizmu węchowego obejmuje trzy główne hipotezy:

• hamowanie percepcji zapachu żywiciela – DEET wiąże się z receptorami węchowymi insektów i powoduje hamowanie aktywności neuronów pobudzanych przez te receptory, co skutkuje brakiem wyczuwania kwasu mlekowego zawartego w ludzkim pocie;
• zaburzenie kodowania zapachu żywiciela – DEET modyfikuje aktywację receptorów węchowych w odpowiedzi na zapach człowieka, co prowadzi do zmian w procesie aktywacji neuronów i zakłóca kodowanie zapachów, przez co zmniejsza się atrakcyjność żywiciela;
• wywołanie niechęci do zapachu żywiciela – związanie DEET z receptorem węchowym insekta prowadzi do wykształcenia nowej ścieżki nerwowej, która powoduje niechęć do zapachu człowieka.

Skuteczność repelentów uzależniona jest od stężenia zawartego w nich DEET, które waha się od 4% do 100%. Przyjmuje się, że preparaty o stężeniu poniżej 10% gwarantują ograniczoną ochronę (1–2 godziny). Wraz ze wzrostem stężenia DEET wydłuża się czas działania ochronnego preparatu, jednak dalsze zwiększanie stężenia powyżej 50% nie przynosi lepszych efektów. Z tego względu najkorzystniejsze działanie ochronne uzyskiwane jest w przypadku preparatów zawierających od 20% do 50% DEET – zapewniają wysoką ochronę przeciwko insektom trwającą 6–8 godzin, jednak zaleca się ich ponowną aplikację co kilka godzin. Z uwagi na niewielki zasięg i lotność DEET produkty te należy aplikować na odzież lub bezpośrednio na skórę, pamiętając o tym, że DEET jest substancją rozpuszczającą tworzywa sztuczne, dlatego może niszczyć ubrania wykonane z syntetycznych materiałów.

Mimo skuteczności preparatów zawierających DEET należy podkreślić, że substancja ta posiada potencjał neurotoksyczny wobec człowieka. Może powodować porażenie mięśni oddechowych, encefalopatię, drżenie mięśni i drgawki u dzieci, a ponadto podrażnienie skóry, oczu i błon śluzowych. Wystąpieniu działań niepożądanych sprzyja stosowanie repelentów bezpośrednio na dużą powierzchnię skóry. Dlatego też produkty zawierające DEET są zakazane u kobiet w ciąży i noworodków poniżej 2. miesiąca życia. Nie zaleca się ich używania u dzieci poniżej 2. roku życia. W przypadku dzieci od 2. do 12. roku życia dopuszcza się ich stosowanie w określonych przypadkach, jednak w stężeniu nieprzekraczającym 20–30%.