„Chronić od światła” – o surowcach recepturowych wrażliwych na promieniowanie słoneczne

Niektóre substancje, zarówno czynne, jak i pomocnicze, są szczególnie wrażliwe na promieniowanie świetlne – ulegają procesowi fotodegradacji, co może prowadzić do zmian ich właściwości fizykochemicznych i utraty aktywności terapeutycznej. Wrażliwość surowców recepturowych na światło wymaga zachowania odpowiednich warunków przechowywania i stosowania przez pacjenta.

Skuteczność i bezpieczeństwo farmakoterapii zależą od jakości produktu leczniczego. Czynnikami wpływającymi na jakość farmaceutyczną leków są m.in. wilgotność, temperatura, pH oraz wpływ światła – narażenie na promieniowanie z zakresu UV-Vis. Wrażliwość surowców na promieniowanie słoneczne ma wpływ na ich stabilność i stanowi cechę, która wymusza zapewnienie specjalnych warunków przechowywania oraz stosowania przez pacjenta. Należy mieć na uwadze, że narażenie na światło może mieć miejsce na każdym etapie postępowania z substancjami leczniczymi i pomocniczymi, tj. na etapie produkcji, transportu, przechowywania czy stosowania produktu leczniczego w warunkach domowych [1–3].

Reakcje fotolizy polegają na absorpcji kwantów energii przenoszonej przez światło lub inne rodzaje promieniowania elektromagnetycznego, co prowadzi do izomeryzacji, dimeryzacji bądź degradacji surowców. Fotolabilność różnych grup funkcyjnych związków wynika m.in. z ich właściwości chromoforowych lub z obecności słabych wiązań kowalencyjnych. Światło przyspiesza także wiele reakcji utlenienia (utlenianie fotosensybilizowane), np. adrenaliny czy fizostygminy; może być również katalizatorem reakcji redukcji, np. związków srebra, soli żelaza lub rtęci. Na fotodegradację surowców znaczący wpływ ma również pH środowiska roztworu – zmiany pH mogą promować lub hamować fotolizę.

Ekspozycja na promieniowanie UV powoduje utworzenie potencjalnie niebezpiecznych produktów fotodegradacji substancji leczniczych bądź pomocniczych. Niebezpieczeństwo może wynikać z ich toksyczności (działanie fototoksyczne, fotoalergiczne) oraz faktu, że nowo powstałe związki mogą nie wykazywać właściwej siły działania bądź całkowicie utracić aktywność terapeutyczną, a nawet jeżeli wykazują działanie podobne do substancji macierzystej, mogą charakteryzować się innymi parametrami farmakokinetycznymi i zmienną biodostępnością. Nietrwałość substancji leczniczych i pomocniczych może prowadzić do utraty pierwotnych właściwości chemicznych i fizycznych sporządzonej postaci leku, co wywiera wpływ na jej stabilność i może manifestować się zmianami sensorycznymi, takimi jak zmiana zabarwienia, pojawienie się nieprzyjemnego zapachu, utrata smaku czy odbarwienie, lub zmianami chemicznymi – rozdzielenie faz bądź wytrącenie osadu [1–3].

Najbardziej niekorzystne zmiany chemiczne, które mają wpływ na trwałość podłoży maściowych o charakterze tłuszczów lub wosków, wynikają z jełczenia vehiculum. W trakcie procesu dochodzi do utleniania kwasów tłuszczowych lub hydrolizy zawartych w tłuszczach wiązań estrowych, co indukowane jest światłem, tlenem, wilgocią bądź temperaturą. Modyfikacje chemiczne zachodzące w podłożach objawiają się zmianami ich barwy, zapachu czy konsystencji, a leki recepturowe mogą wywoływać alergie, podrażnienie skóry czy miejscowe stany zapalne [3, 4].

Należy podkreślić, że pojęcie fotodegradacji nie dotyczy tylko zmiany struktury surowców farmaceutycznych pod wpływem światła, lecz także występowania transferu energii, luminescencji czy tworzenia wolnych rodników, co może prowadzić do niepożądanych rezultatów, zwłaszcza w fazie stałej. Reakcje fotochemiczne mogą w konsekwencji stanowić powód niespełnienia kryteriów jakości gotowego leku oraz wpływać na bezpieczeństwo stosowania produktu końcowego [1–3].

Reakcje fotolizy łatwo jest powstrzymać, izolując produkty lecznicze zarówno od świata dziennego, jak i sztucznego. Najpowszechniejszą metodą ochrony światłoczułych surowców recepturowych jest zastosowanie odpowiednich opakowań – nieprzezroczystych z tworzywa sztucznego bądź ze szkła oranżowego (bursztynowego, brunatnego), które umożliwiają całkowitą ochronę przed światłem lub blokują część jego widma odpowiedzialną za przenoszenie największej ilości energii. Szkło oranżowe blokuje światło o długości fali < 500 nm. Należy również pamiętać, aby wydając lek recepturowy z apteki, do opakowania dołączyć etykietę „Chronić od światła”. W warunkach domowych preparaty lecznicze należy przechowywać w zacienionym miejscu, np. zamykanej szafce oraz w oryginalnych opakowaniach, co dotyczy zarówno leków recepturowych, jak i gotowych [3].

W 2019 roku doszło do wycofania produktów leczniczych zawierających w swoim składzie chlorowodorek ranitydyny ze względu na zanieczyszczenie substancji kancerogenną N-nitrozodimetylonitrozoaminą (NDMA) [5]. Co ciekawe, pojawienie się NDMA w leku może wynikać również z niestabilności surowca – ranitydyna jest substancją wrażliwą na degradację pod wpływem wilgoci i światła, a tworzenie NDMA może przebiegać samoistnie na skutek działania tych czynników w czasie przechowywania preparatów leczniczych zawierających ranitydynę. Nawet podczas przechowywania substancji w warunkach zalecanych przez producenta pojawia się widoczna zmiana jej barwy z białej na kremowo-brązową oraz wydzielenie ostrego, nieprzyjemnego zapachu [5, 6].