Wsparcie żywieniowe w chemio- i radioterapii

Wielu pacjentów onkologicznych ma problem z właściwym sposobem żywienia. Z jednej strony jest to wynikiem samej choroby nowotworowej, z drugiej skutkiem ubocznym stosowanej chemio- i/lub radioterapii.

Związek żywienia z występowaniem choroby nowotworowej bardzo często jest przedmiotem badań. Uznano, że dieta wraz z nadmiernym spożyciem alkoholu są przyczyną blisko

40 proc. wszystkich nowotworów złośliwych. Żywność i żywienie równie istotne są także w trakcie prowadzonego już leczenia onkologicznego. Terapia przeciwnowotworowa często niekorzystnie wpływa na stan odżywienia pacjenta, ograniczając możliwość dostarczenia i niekiedy wykorzystania składników pokarmowych przez organizm chorego. Z tego względu leczeniu przeciwnowotworowemu powinna towarzyszyć terapia żywieniowa, w której największe znaczenie przypisuje się zwiększeniu podaży białka i energii z diety. Charakter choroby nowotworowej i stała  mobilizacja układu odpornościowego wzmaga zapotrzebowanie na energię i białko nawet o 20 proc. W celu zwiększenia ilości energii pobieranej z pożywienia zaleca się pacjentom onkologicznym fortyfikację diety wysokokalorycznymi produktami, takimi jak mleko 3,2 proc., masło, śmietanka, ser żółty, jajka, oleje roślinne, orzechy, nasiona słonecznika, dyni, miód i awokado. Najlepszym sposobem podwyższenia podaży białka w diecie jest sięganie po następujące produkty: mięso drobiowe, ryby, mleko, jogurt, kefir, maślanka, śmietana, sery białe, żółte, serki ziarniste, homogenizowane, jajka oraz w przypadku dobrej tolerancji – nasiona roślin strączkowych. Jeżeli jednak pokrycie zapotrzebowania chorego na składniki pokarmowe z tradycyjnych posiłków jest utrudnione, wówczas zaleca się wykorzystanie specjalnych preparatów odżywczych. Tego typu produkty przy niewielkiej objętości zawierają odpowiednio dostosowane do potrzeb pacjenta ilości makro- i mikroskładników. Preparaty te w znacznym stopniu niwelują ryzyko rozwoju niedożywienia, które szczególnie zagraża pacjentom w trakcie prowadzonej chemio- lub radioterapii.

Skutki uboczne leczenia

U dużego odsetka pacjentów leczenie przeciwnowotworowe prowadzi do rozwoju wielu działań niepożądanych. Najczęściej występujące skutki uboczne chemio- i radioterapii, mające znaczący wpływ na stan odżywienia chorego, to: nudności, wymioty, biegunki, zaparcia, zaburzenia połykania, smaku oraz węchu. Nierzadko pojawiają się także zapalenie i suchość w jamie ustnej, przetoki i brak apetytu. Działania uboczne leczenia onkologicznego mogą być łagodzone za pomocą odpowiednio dobranej terapii farmakologicznej, której dobrym uzupełnieniem jest dokonanie niewielkich zmian w sposobie żywienia chorego. Do praktycznych modyfikacji żywieniowych zalecanych w trakcie wystąpienia poniższych skutków ubocznych leczenia należą:

• Biegunki – podstawową zasadą w przypadku leczenia biegunek jest wypijanie dużych ilości płynów (od 2,5 do 3 litrów w ciągu dnia), najlepiej w małych, regularnych porcjach. Wskazane jest sięganie po niegazowaną wodę mineralną, słabe herbaty czy rozcieńczone soki przecierowe. W terapii biegunek pomocne jest także zastosowanie tzw. diety BRAT. Polega ona na spożywaniu produktów i potraw zapierających, do których zaliczane są: kleiki z białego ryżu, wafle ryżowe, płatki ryżowe, lekko czerstwe białe pieczywo, tosty pszenne, ugotowany biały makaron, biszkopty, grysik z kaszy manny, zielone banany oraz musy z gotowanego bądź pieczonego jabłka. Przy tym ważne jest unikanie zimnych napojów i posiłków, cukru, słodyczy, kawy, mocnej herbaty, napojów słodzonych, gazowanych, ostrych przypraw, surowych i suszonych owoców, warzyw (szczególnie kapustnych, strączkowych, cebulowych), orzechów oraz produktów z pełnego ziarna (pieczywo razowe, pełnoziarniste, ciemne makarony).
• Zaparcia – w porównaniu do leczenia biegunek dietoterapia zaparć u pacjentów onkologicznych wymaga bardziej złożonego postępowania. W przypadku, gdy nie występują żadne inne dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, wskazane jest wprowadzenie do diety produktów o wysokiej zawartości błonnika pokarmowego, jak: pełnoziarniste, razowe pieczywo, razowe makarony, brązowy ryż, grube kasze (gryczana, jęczmienna), surowe i gotowane warzywa oraz owoce. Warto przy tym pamiętać o zwiększeniu ilości wypijanych płynów. Jeśli jednak u pacjenta występują dodatkowe zaburzenia trawienne, wówczas wskazane jest zastosowanie diety lekko strawnej, w której w celu zwalczenia zaparć zaleca się posiłki o łagodnym działaniu rozwalniającym i co najważniejsze – niedrażniącym przewodu pokarmowego. Można wtedy zalecać: rozgotowane płatki owsiane, rozgotowane drobne kasze, ryże, makarony, kleiki z siemienia lnianego. Jako napoje najbardziej wskazane są ciepłe kompoty z suszonych śliwek, gruszek lub jabłek, herbata słodzona ksylitolem, naturalna kawa, zielona herbata bądź napar z kopru włoskiego.
• Nudności i wymioty – dietoterapię tych dolegliwości należy rozpocząć od zachęcenia pacjenta do spożywania co najmniej 5 niewielkich posiłków, najlepiej przestudzonych lub chłodnych, unikając w ten sposób drażniącego zapachu. Przy niwelowaniu nudności i wymiotów pomocne może być wypijanie herbaty z imbirem, wody z miętą, soku jabłkowego z miętą, ssanie kostek lodu, cukierków miętowych, a nawet spożywanie niewielkich ilości kiszonej kapusty, kiszonych ogórków, paluszków i krakersów. Nasilenie dolegliwości może tymczasem nastąpić po spożyciu potraw gorących, smażonych, tłustych, wzdymających i bardzo aromatycznych. Przyjmowanie tych posiłków powinno być zatem znacznie ograniczone, podobnie jak ich popijanie w trakcie lub bezpośrednio po spożyciu. Płyny zaleca się wypijać powoli, godzinę przed posiłkiem lub po posiłku.
• Zaburzenia odczuwania smaku (dysgeusia) – pomocne w niwelowaniu wszelkich zmian w odczuwaniu smaku jest spożywanie zimnych posiłków (sorbety, ssanie mrożonych owoców), orzeźwiających napojów (woda z miętą, koktajl z arbuza) oraz stosowanie wyrazistych i aromatycznych przypraw (bazylia, oregano, tymianek) jako dodatku do dań.
• Zaburzenia w połykaniu (dysfagia) – podstawowym wskazaniem w trudnościach z połykaniem jest spożywanie potraw w formie płynnej, papkowatej lub zblendowanej. Należy przy tym pamiętać o ich przyjmowaniu małymi i powolnymi kęsami, najlepiej w pozycji siedzącej.
• Suchość w jamie ustnej – w tym przypadku pacjentom zaleca się spożywanie potraw o konsystencji papkowatej lub półpłynnej, otrzymanych poprzez zblendowanie lub przetarcie przez sitko ugotowanych produktów. Wskazane jest częste wypijanie niewielkich ilości płynów, najlepiej w formie niegazowanej wody mineralnej, wody z sokiem z cytryny lub herbaty miętowej. Pomocne w zmniejszaniu uczucia suchości w jamie ustnej jest żucie bezcukrowej gumy, ssanie kwaśnych cukierków lub płukanie jamy ustnej specjalnymi żelami.

Leczenie żywieniowe

Nie ulega wątpliwości, że najbardziej wskazaną formą żywienia pacjentów, w tym także pacjentów onkologicznych, jest podawanie pożywienia drogą przewodu pokarmowego. Naturalne spożywanie pokarmu umożliwia zachowanie homeostazy bakteryjnej oraz wzmaga produkcję immunoglobulin. W trakcie prowadzonego leczenia onkologicznego (szczególnie radioterapii okolic głowy, szyi i jamy brzusznej) może jednak dojść do stanu, w którym naturalne żywienie jest znacznie zaburzone lub niemożliwe, co w następstwie może skutkować niedożywieniem. W takich sytuacjach zalecane jest wprowadzenie leczenia żywieniowego, które może być prowadzone drogą dojelitową lub pozajelitową. W pierwszym przypadku – żywieniu dojelitowym, zblendowane, zmiksowane, drobno rozdrobnione posiłki bądź już gotowe preparaty podawane są przez sondę bezpośrednio do żołądka lub jelit. Natomiast w sytuacji braku możliwości podania posiłku drogą przewodu pokarmowego wprowadzane jest żywienie pozajelitowe, gdzie specjalnie zbilansowane preparaty podawane są dożylnie przez cewniki. Zastosowanie jednej z powyższych metod leczenia żywieniowego umożliwia pokrycie zapotrzebowania białkowo-energetycznego pacjenta onkologicznego, potęgując tym samym lepszą tolerancję prowadzonej chemio- i radioterapii. Opracowanie zaleceń żywieniowych dla pacjentów onkologicznych wymaga indywidualnego podejścia, zależnego od wieku chorego, typu i lokalizacji nowotworu oraz stosowanego leczenia. Ogólne zalecenia powinny bazować na powyżej opisanych wytycznych diety wysoko- energetycznej i bogatobiałkowej, z zastosowaniem kilku modyfikacji w zależności od nasilenia skutków ubocznych terapii. Prowadzone zgodnie z tym schematem wsparcie żywieniowe pozwala wzmocnić i zmobilizować organizm pacjenta w konfrontacji z tak obciążającym leczeniem, jakim jest chemio- i radioterapia.

Tekst opublikowany w numerze 3/2019 czasopisma Recepta