Zespół przewlekłego zmęczenia

Zespół przewlekłego zmęczenia (z ang. myalgic encephalomyelitis / chronic fatique syndrome – ME/CFS) to bardzo niespecyficzne zaburzenie, objawiające się uporczywym i nieuzasadnionym uczuciem zmęczenia, które utrudnia normalne funkcjonowanie na co dzień. Diagnostyka schorzenia jest trudna, ponieważ objawy nie są charakterystyczne i mogą być powiązane z wieloma innymi jednostkami chorobowymi.

Objawy CFS

Uczucie zmęczenia często rozpoczyna się nagle, chociaż może narastać także stopniowo. Zdarza się, że CFS rozpoczyna się po przeziębieniu lub innej infekcji, np. grypie. Dość często zespół przewlekłego zmęczenia występował po przechorowaniu COVID-19, a objawy te zostały określone jako „zespół postcovidowy” – oprócz zmęczenia i zmniejszenia tolerancji wysiłku pacjenci skarżyli się na problemy z zapamiętywaniem i koncentracją (tzw. mgła mózgowa) oraz ze snem, a także bóle mięśni i stawów czy dolegliwości żołądkowo-jelitowe.

Objawy pod postacią skrajnego zmęczenia trwają przez większość czasu lub nieustannie. Osoba z CFS jest tak osłabiona, że nie jest w stanie wykonywać codziennych czynności. Co czwarty chory na zespół przewlekłego zmęczenia na jakimś etapie choroby nie jest w stanie wyjść z łóżka i pracować, mimo braku widocznych symptomów innych schorzeń.

Mimo odpoczynku objawy nie znikają. Charakterystyczne dla tej choroby jest, że nawet po niewielkim wysiłku fizycznym lub umysłowym objawy zmęczenia narastają. Określane jest to jako złe samopoczucie powysiłkowe.

Dodatkowe objawy, które mogą towarzyszyć zespołowi przewlekłego zmęczenia, to problemy ze snem (sen, nawet długi, nie przynosi odpoczynku), zaburzenia pamięci, bóle mięśniowo-stawowe, bóle i zawroty głowy (szczególnie przy wstawaniu z łóżka), podwyższona temperatura ciała, obniżenie nastroju czy powiększenie węzłów chłonnych.

Przyczyny choroby

Niestety, jednoznaczna przyczyna choroby nie jest znana. Wciąż brak niepodważalnych dowodów, że jest indukowana infekcją, np. wirusem Epsteina-Barr czy boreliozą. Uważa się, że pojedynczy czynnik rzadko wywołuje to schorzenie, jednak przebyta infekcja może nasilać objawy chronicznego zmęczenia, które stają się bardzo uciążliwe dla pacjenta. Inne patogeny, które mogą wpływać na wystąpienie objawów przewlekłego zmęczenia, to Giardia lamblia, Coxiella burnetii (gorączka Q) czy alfawirusy gorączki rzeki Ross. Trwałe narażenie na pleśń także może przyczyniać się do wystąpienia CFS. Podaje się, że również ciąża może indukować objawy choroby.

Inne badania sugerują, że na rozwój objawów przewlekłego zmęczenia wpływ ma styl życia. U osób narażonych na przewlekły stres lub takich, które doświadczyły traumatycznych zdarzeń w przeszłości, istnieje wyższe ryzyko rozwoju choroby, chociaż powiązanie to nie jest specyficzne, a długotrwały stres może prowadzić również do wielu innych schorzeń.

Kolejną z hipotez jest genetyczne uwarunkowanie CFS. Członkowie rodzin, w których chorowano na chroniczne zmęczenie, są bardziej narażeni na wystąpienie objawów. Jak dotąd, nie znaleziono jednak jednego czynnika genetycznego, który może odpowiadać za chorobę. Podejrzewa się natomiast, że wiele wariantów genów może wpływać na ryzyko zachorowania, a ich łączny wpływ jest silny.

Podsumowując, nie ma prostej odpowiedzi, u kogo rozwinie się zespół chronicznego zmęczenia, ale większość ekspertów jest zgodna, że wywołuje go nie jeden czynnik, a zespół wielu – predyspozycji genetycznych, stylu życia, przewlekłego stresu, zaburzeń immunologicznych czy patogenów infekcyjnych.

Etiopatogeneza choroby

Zespół przewlekłego zmęczenia najczęściej dotyczy osób młodych i w średnim wieku, rzadziej dotyka dzieci czy osoby starsze. Dwa razy częściej chorują kobiety. Szczególnie narażone są osoby ambitne, zaangażowane w wiele projektów, którym w życiu towarzyszy przewlekły stres.

Trudno jednak dokładnie oszacować, ile osób cierpi z powodu tego schorzenia ze względu na możliwość maskowania objawów przez inne choroby, zarówno u osób starszych, jak i młodszych na podobieństwo objawów z zaburzeniami depresyjnymi. W Polsce na to schorzenie cierpieć może nawet 300 tys. osób.
Patogeneza związana jest z zaburzeniami prawidłowego funkcjonowania osi podwzgórze – przysadka – nadnercza oraz układu immunologicznego. Po infekcji może dojść do obniżenia stężenia immunoglobulin i podwyższenia aktywności cytokin.

Właściwie funkcjonowanie osi podwzgórze – przysadka – nadnercza odpowiada za regulację procesów budzenia, czuwania i percepcji, umożliwia też właściwe reagowanie na stres. U chorych na chroniczne zmęczenie dochodzi także do obniżenia stężenia kortyzolu i kortykoliberyny, a różnice te są zauważalne w porównaniu z populacją ogólną. Zjawiska tego nie można jednak traktować jak markera pozwalającego zdiagnozować chorobę, ponieważ do podobnych zmian dochodzi w przypadku depresji atypowej lub w chorobie afektywnej dwubiegunowej podczas epizodu depresyjnego.

Ponadto w trakcie CFS może dojść do zaburzeń w funkcjonowaniu układu neuroprzekaźników, w tym serotoniny, na co wpływ ma nadaktywność osi stresowej. Daje to szansę na łagodzenie objawów choroby poprzez podawanie leków wpływających na neuroprzekaźnictwo serotoninergiczne.

Rozpoznanie różnicowe

Podobnie jak nie ma jednego czynnika powodującego zespół przewlekłego zmęczenia, tak nie ma jednego badania diagnostycznego, które pozwoli wykryć lub wykluczyć to schorzenie. Diagnozy nie ułatwia fakt, że objawy mogą być zróżnicowane oraz przypominać wiele innych schorzeń. W pierwszej kolejności należy zatem wykluczyć inne choroby.

Rekomenduje się wykonanie podstawowych badań diagnostycznych – morfologii krwi, oznaczenie poziomu magnezu, żelaza i ferrytyny, testów oceniających czynność tarczycy (TSH, ft3 i ft4), poziomu witaminy D, witamin z grupy B, a także pomiary glukozy na czczo. U mężczyzn warto wykonać poziom testosteronu, a u kobiet estradiolu. Taki pakiet badań pozwoli uzyskać ważne informacje o funkcjonowaniu organizmu oraz wykluczyć istnienie innych chorób, które mogą odpowiadać za objawy chronicznego zmęczenia, takie jak anemia z niedoboru żelaza, niedoczynność tarczycy czy cukrzyca.
Warto również zweryfikować, czy pacjent nie cierpi z powodu depresji, a podawane przez niego objawy to nie symptomy schorzenia psychicznego.

Pacjent, który zgłasza farmaceucie objawy sugerujące CFS, powinien zostać skierowany do lekarza rodzinnego w celu wykonania kompletu badań diagnostycznych.