β-glukany w sezonie infekcyjnym

Badania wskazują potencjał β-glukanów w działaniu zwiększającym odporność.

Medycyna naturalna wzbudza rosnące zainteresowanie jako istotna metoda wspomagania terapii farmakologicznych. W ostatnich latach prowadzone są szczególnie intensywne badania nad możliwościami zastosowania β-glukanów. Wzmożone zainteresowanie tymi związkami datuje się na początek lat 90. XX wieku, kiedy to wykazano doświadczalnie (na modelach zwierzęcych), że mogą mieć działanie zwiększające odporność. Ich historia jest jednak znacznie starsza. Wystarczy wspomnieć o japońskim twardziaku jadalnym, powszechnie znanym jako „shiitake”, który jest również źródłem β-glukanu o nazwie „lentinan”. Nie da się więc zaprzeczyć, że związki te mają ogromny potencjał. Czy jednak warto przypomnieć sobie o nich w szczycie sezonu infekcyjnego, kiedy półki apteczne uginają się od innych środków immunostymulujących (aloes, bez czarny czy preparaty jeżówki)?

Występowanie i budowa

β-D-glukany to homopolimery powstałe z monomerów D-glukozy, połączonych wiązaniami β-glikozydowymi. Te zróżnicowane związki (o rozmaitym stopniu rozgałęzienia) znajdowane są np. w ścianach komórkowych grzybów i drożdży piekarniczych (Saccharomyces cerevisiae), w algach oraz w ziarnach niektórych zbóż (głównie owsa i jęczmienia). Budowa strukturalna łańcucha polimeru oraz rodzaj wiązań zmieniają się w zależności od pochodzenia związku, co rzutuje na spektrum jego właściwości biologicznych. Grupą najszerzej przebadaną są β-(l-3)-D-glukany. Są one składnikami ścian komórkowych grzybów albo wydzielinami egzopolisacharydowymi bakterii. Preparaty takie można uzyskać w wydajny sposób, z wysoką czystością, co czyni ich przemysłową produkcję opłacalną. Niewątpliwie wiele komplikuje jednak fakt, że fizykochemiczne właściwości β-glukanów zależą nie tylko od źródła pozyskania glukanu, ale nawet od procedury izolacyjnej.

Mechanizm immunomodulującego działania β-glukanów

Najwięcej informacji w odniesieniu do takich właściwości znajdziemy w przypadku glukanów β-D-(l-3). W marcu 2019 r. w czasopiśmie Molecules (Impact factor tego czasopisma z 2018 wyniósł 3,06) ukazała się ciekawa praca przeglądowa zatytułowana β-glukan. Suplement czy lek? Od laboratorium do badań klinicznych? W świetle tej pracy β-glukany są zdolne do zapoczątkowania szeregu reakcji odpowiedzi immunologicznej typu komórkowego i humoralnego. Na błonie komórkowej makrofagów występują receptory gotowe do aktywacji przez reszty cukrowe. Niezwykły jest fakt, że receptory te idealnie pasują do łańcucha polisacharydowego β-glukanów. Można pokusić się nawet o stwierdzenie, że β-glukany są najpowszechniej obserwowanym w przyrodzie aktywatorem makrofagów (podobny mechanizm wy- stępuje u zwierząt i roślin). Najważniejszymi spośród wspomnianych receptorów są Dectin-1 i CR3. Dodatkowe receptory obejmują Toll-2. Po związaniu zachodzą różne procesy, w tym bezpośrednia aktywacja receptora i/lub aktywacja szlaku komórkowego. Dobrze opisanym efektem biologicznym jest między innymi pobudzenie makrofagów do fagocytozy (napotykając wirusy, komórki bakterii czy też zmienione komórki własnego ustroju pochłaniają je i unieszkodliwiają). Część makrofagów przemieszcza się do węzłów chłonnych, gdzie prezentuje antygeny limfocytom T oraz powoduje uwalnianie cytokin oraz interferonów. Wiele raportów opisuje też, że β-glukan inicjuje wydzielanie pewnych prozapalnych limfokin (takich jak IL-8).

Zachęcam do zapoznania się z całością wspomnianego wyżej artykułu: Beta Glucan: Supplement or Drug? From Laboratory to Clinical Trials, Vetvicka i wsp., Molecules, 2019, 24(7). Zaprezentowana w nim grafika wyczerpuje w sposób szczegółowy kaskadę możliwych immunologicznych reakcji. Warto też przejrzeć zasoby największej bazy badań klinicznych – strony Narodowego Instytutu Zdrowia (www.clinicaltrials.gov). Zgodnie z zasadami każde badanie kliniczne musi być zarejestrowane w publicznie dostępnej bazie danych jeszcze przed rekrutacją pierwszego uczestnika. Fakt ten oraz podanie do wiadomości publicznej są istotne przede wszystkim dla społeczności akademickiej, gdyż pozwalają uniknąć powielania podobnych badań, a także uzyskać informacje na temat ewentualnych negatywnych wyników, które nie zawsze są dostępne w formie artykułu. Jedną z baz danych umożliwiających rejestrację badania klinicznego jest wspomniana powyżej baza Narodowego Instytutu Zdrowia. Obecnie podsumowuje ona prawie 200 badań klinicznych dotyczących β-glukanu, nie tylko w odniesieniu do reakcji immunologicznych, ale również właściwości antynowotworowych, poprawy gospodarki lipidowej i łagodzenia niektórych chorób przewodu pokarmowego.

Porada dietetyczna w aptece?

Czemu o tym wspominam pisząc o β-glukanie? To bowiem doskonały sposób na holistyczne podejście do pacjenta, który zgłasza się do apteki i wspomina o słabszej kondycji układu odpornościowego. Warto tu oprócz gotowych, aptecznych źródeł β-glukanu zaproponować… owsiane śniadanie. Wśród wszystkich zbóż owies wyróżnia się unikatowym składem (zawartość białka w płatkach owsianych jest o około 20% większa niż w innych zbożach, stanowią one też dobre źródło aminokwasów egzogennych). Owsiane β-glukany wpływają korzystnie na układ odpornościowy oraz redukują ewentualną hiperglikemię. Wykazano też, że regularne spożywanie owsa obniża stężenie cholesterolu LDL. Wciąż nie jest jasne, na jakiej zasadzie. Jeden z mechanizmów zakłada, że β-glukan owsiany ma zdolność wiązania kwasów żółciowych. Biorąc pod uwagę, że płatki owsiane są łatwo dostępne, tanie i dają szerokie możliwości wykorzystania w codziennym żywieniu, nie sposób o tym nie wspomnieć. Wyróżnia się trzy typy płatków: błyskawiczne (gotowe do spożycia bez konieczności gotowania), górskie (lekko przetworzone, słodkie) i zwykłe (najmniej przetworzone). Warto przy tym pamiętać, że przetwarzanie nie wpływa znacząco na skład odżywczy płatków owsianych, a już na pewno nie zmienia zawartości β-glukanów.

Co podkreślić w rozmowie z pacjentem?

Preparaty z β-glukanami zaleca się przyjmować profilaktycznie przez okres od kilku do kilkunastu tygodni. U dzieci oraz osób dorosłych zaleca się stosowanie preparatu w większych porcjach przez około 1 tydzień. Po tygodniowej przerwie należy wznowić przyjmowanie preparatu w mniejszych porcjach. Wciąż jednoznacznie nie ustalono skutecznej „dawki dobowej” tych polisacharydów. Powiedzenie co za dużo, to niezdrowo także w tym konkretnym przypadku znajduje jednak odzwierciedlenie. Nadmierna podaż mogłaby wywołać dyskomfort w jamie brzusznej czy wzdęcia, a także skutkować niekorzystnym wpływem na przyswajanie pewnych pierwiastków. Choć zdarzają się przypadki reakcji alergicznych (dotyczą one głównie preparatów słabo oczyszczonych), preparaty z β-glukanami uznaje się za bezpieczne. Podkreślam jednak, że na polskim rynku preparaty z β-glukanami funkcjonują jako suplementy diety, czyli żywność. Należy więc być też ostrożnym i nie przytaczać w rozmowie z pacjentem działań leczniczych. Ogromną ostrożność musimy również zachować we wszystkich przypadkach szczególnie obciążających system immunologiczny (w chorobach nowotworowych czy po stosowaniu leków immunosupresyjnych).

β-glukany zajmują niewątpliwie znaczącą pozycję wśród immunomodulatorów. Zdecydowanie warto pamiętać o nich w sezonie infekcyjnym (zima, rok szkolny). Warto też, na koniec, wspomnieć o ich roli w dermatologii i kosmetyce. Długotrwałe stosowanie kosmetyków o takim składzie zmniejsza głębokość zmarszczek i ogólną szorstkość skóry, co prawdopodobnie jest spowodowane stymulacją fibroblastów i zwiększeniem produkcji kolagenu. β-glukany mogą być również z powodzeniem użyte jako składnik dermokosmetyków o właściwościach ochronnych przeciw promieniowaniu (działanie przeciwutleniające i łagodzące mikropodrażnienia). Nie zapominajmy też o pozytywnej regulacji wydzielania prolaktyny przez β-glukan pochodzący z jęczmienia. Jest to bowiem przykład dobrej praktyki postępowania dietetycznego wspierającego laktację.

Tekst opublikowany w numerze 1/2020 czasopisma Recepta