Bóle głowy w praktyce farmaceuty. Jak doradzać pacjentom?

Laryngologiczne przyczyny bólów głowy

Najczęściej rozpatrywaną przyczyną o takim charakterze jest zapalenie zatok obocznych nosa (potocznie zwanych przynosowymi). Bóle głowy mają wówczas charakter tępy i rozpierający. Pojawiają się rano, z towarzyszącym wzrostem temperatury, wydzieliną z nosa i obrzękiem błony śluzowej górnych dróg oddechowych. Lokalizacyjnie pokrywają się zwykle z zajętą procesem zapalnym zatoką, ale mogą rzutować na okolicę potyliczną. Ostre zapalenie zatok obocznych nosa raczej nie jest mylone ze „zwykłym” bólem głowy, ale przewlekłe może imitować np. migrenę, szczególnie jeżeli bóle przebiegają napadowo. Jeśli mamy podejrzenia, że u podłoża bólu głowy pacjenta może leżeć powyższa przyczyna, warto zasugerować wizytę u laryngologa (zwłaszcza że przewlekłe zapalenie zatok może być przyczyną wielu niebezpiecznych powikłań, w tym oczodołowych oraz wewnątrzczaszkowych).

Czy bóle głowy mogą być objawem nadciśnienia lub jaskry?

To dość częste pytania zadawane przez pacjentów. Ból głowy był niegdyś uznawany za patognomiczny dla nadciśnienia tętniczego. Współczesne badania nie sugerują już aż tak prostej zależności (pomijając bardzo gwałtowne zwyżki ciśnienia). Przewlekłe bóle głowy u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym okazują się często współistniejącymi bólami głowy. Zdarza się także, że u osób ze świeżo stwierdzonym nadciśnieniem towarzyszący rozpoznaniu stres staje się przyczyną napięciowego bólu głowy. Podobne dolegliwości mogą być też efektem działań niepożądanych przyjmowanych leków. Silne bóle głowy są natomiast charakterystyczne dla ostrego napadu jaskry z wąskim kątem przesączania. Początkowo taki ból obejmuje gałkę oczną, następnie rozprzestrzenia się w górnym kwadrancie twarzy. Często towarzyszą mu mdłości i wymioty, fotofobia ze łzawieniem oraz upośledzenie ostrości wzroku. Postępowanie terapeutyczne w tego typu napadzie musi być natychmiastowe, ponieważ powikłaniem jest utrata wzroku. Zahaczając o okulistyczne przyczyny, warto też dodać, że bóle głowy mogą pojawiać się też u pacjentów z dużą wadą refrakcji.

Borelioza a bóle głowy

Pytania o to również pojawiają się w aptece. Borelioza to bowiem bardzo modny i wywołujący skrajne emocje temat. Pomimo skutecznie przeprowadzonej terapii pacjenci mogą się uskarżać na występowanie utrzymujących się miesiącami niespecyficznych objawów. Są wśród nich zmęczenie, bóle mięśni i stawów, zaburzenia funkcji poznawczych, ale również omawiane bóle głowy. Nie są znane dokładne przyczyny występowania wymienionych dolegliwości. Przypuszczalnie mogą być one wynikiem uszkodzenia tkanek przez krętki i skutkiem reakcji immunologicznej. W świetle aktualnych danych nie zaleca się w takich sytuacjach antybiotykoterapii powtórnej, gdyż nie przynosi ona pacjentom żadnych korzyści. Pamiętać oczywiście należy i podkreślać pacjentom („przekopującym wzdłuż i wszerz” internet), że obraz charakterystyczny dla danej postaci choroby to nie pojedynczy symptom.

Gruczolak przysadki

Dolegliwości bólowe nie zawsze są wywoływane przez błahy powód. Pamiętam pacjentkę, u której wykryto łagodny guz przysadki (gruczolak przysadki) w trakcie diagnostyki uporczywych bólów głowy. Według piśmiennictwa nawet do 70% tego typu zmian indukuje tę dolegliwość. Ból głowy w przypadku dużych gruczolaków powstaje wskutek rozciągania wrażliwej na ból opony twardej (stanowiącej przeponę siodła tureckiego), inwazji guza do zatoki jamistej z uciskiem i pociąganiem dużych naczyń, a ponadto uciskiem gałęzi nerwu V prowadzących włókna bólowe. To jednak nie tylko efekt jego ucisku na okoliczne struktury, ale także nadmiar produkowanych hormonów. Największe znaczenie w rozwoju bólów głowy mają prolaktyna i hormon wzrostu. Oczywiście takie  przypadki  nie  są  częste i nie jest naszym celem naszą wiedzą przestraszyć pacjenta, ale powinniśmy delikatnie uświadamiać, że jeśli ta dolegliwość występuje przewlekle, należy diagnozować ją u specjalisty (neurologa, okulisty, laryngologa itd.).

Bóle głowy po niektórych produktach spożywczych

To bardzo ciekawy temat w kontekście dostępnej w dzisiejszych czasach przetworzonej żywności. Związkami chemicznymi, które często wywołują ból głowy, są azotany i azotyny zawarte w wielu produktach spożywczych. Niegdyś sądzono, że związki te są obecne głównie w parówkach używanych do produkcji hot dogów, dlatego możemy spotkać się z nazwą „hot dog headache”. Innym przykładem jest glutaminian sodu (powszechna substancja wzmacniająca smak) i związany z nim „zespół restauracji chińskiej” (ang. chinese restaurant syndrome). Opisuje się także ból głowy przypisywany składnikom pożywienia o charakterze amin biogennych. Może on wystąpić po spożyciu pleśniowych serów czy wyrobów mięsnych surowo dojrzewających.

Jak wobec tak różnorodnych przyczyn przeprowadzić wywiad?

Przede wszystkim należy wypytać o charakter bólu (czy jest ostry, czy przewlekły). Ustalmy, jak dawno się rozpoczął i w jakich okolicznościach (a może w trakcie jakiejś infekcji?), jak często występuje. Pacjenci zapytani o przebyty uraz biorą często pod uwagę jedynie te świeże (w ciągu kilku ostatnich dni), nie mając świadomości, że istotne są także te bardziej odległe (nawet w odstępie do ośmiu tygodni). Zapytajmy też o miejsce bólu i ewentualne jego promieniowanie. Ważne są objawy poprzedzające ból, na przykład w migrenie zaburzenia wzrokowe czy nadwrażliwość na światło. Należy w tym miejscu podkreślić, że tylko odpowiednio wczesne rozpoznanie objawów napadu migrenowego pozwala na skuteczne leczenie. Istotne jest też ustalenie  stosowanego do tej pory leczenia (również pod kątem ewentualnego nadużywania i generowanych przez to bólów „z odbicia”). Kiedy zalecić wizytę u lekarza lub w szpitalnym oddziale ratunkowym pewno pilnego zgłoszenia wymaga bardzo silny, narastający ból głowy o nagłym początku oraz niepokojące objawy mu towarzyszące.

Podsumowanie

Często w podsumowaniu swoich artykułów zachęcam do lektur podręczników poświęconych określonej tematyce. Wśród autorów znajdują się bowiem neurolodzy, okuliści, laryngolodzy, pediatrzy, lekarze medycyny rodzinnej, co stworzy bardzo szeroką perspektywę oglądu poruszanego problemu. Omawia się w nich szeroki panel jednostek chorobowych, w których objawem towarzyszącym jest ból głowy. Dzięki stałemu pogłębianiu wiedzy i niepowierzchownemu traktowaniu tematu odrzucamy stereotyp zwykłego sprzedawcy, towarzyszący naszemu zawodowi.

Tekst opublikowany w numerze 5/2019 czasopisma Recepta