Choroba zwyrodnieniowa stawów – przyczyny, objawy i leczenie

Choroba zwyrodnieniowa stawów jest postępującym procesem wynikającym ze zużywania się chrząstki stawowej, który w konsekwencji prowadzi do destrukcji całego stawu. Schorzenie to dotyczyło niegdyś głównie pacjentów w wieku podeszłym, jednak obecnie stanowi coraz większy problem cywilizacyjny i dotyka także ludzi młodych. Postępowanie lecznicze uzależnione jest od stopnia zaawansowania choroby i obejmuje głównie spowalnianie postępu zmian oraz działanie przeciwbólowe.

Choroba zwyrodnieniowa stawów (ChZS, artroza, łac. osteroarthritis) to termin określający grupę objawów, których przyczynę stanowi narastające zużycie chrząstki stawowej. W miarę postępowania procesu chorobowego obejmuje ono wszystkie elementy tworzące staw i otaczające go. Eksploatowana przez lata tkanka chrzęstna traci swoje właściwości ochronne, staje się rozmiękczona i włóknista. Rozrasta się podchrzęstna tkanka kostna, błona maziowa ulega przerostowi, pogrubia się torebka stawowa, a mięśnie okołostawowe zostają uszkodzone. W efekcie artroza przyczynia się do deformacji i bolesności stawów, ogranicza ich ruchomość i może stać się przyczyną znacznej niepełnosprawności.

Budowa i funkcje chrząstki stawowej

Aby zrozumieć charakter choroby zwyrodnieniowej stawów, warto przeanalizować właściwości i funkcje samej chrząstki stawowej. Struktura ta zbudowana jest z tkanki chrzęstnej, którą tworzą komórki chrzęstne (chondrocyty) oraz macierz pozakomórkowa. Chondrocyty, stanowiące zaledwie 1% masy tkanki chrzęstnej, to kuliste lub sześciokątne komórki zdolne do produkcji bądź degradacji macierzy pozakomórkowej, w której są rozmieszczone. Macierz chrząstki złożona jest w znakomitej większości z wody, która stanowi od 60% do 80% jej całkowitej masy. Jej składnikami są ponadto białka kolagenowe, głównie typu II i XI (60% suchej masy), proteoglikany, między innymi siarczan chondroityny A i C, siarczan keratanu, agrekan (30% suchej masy) oraz wiele innych białek.

Tkanka chrzęstna budująca chrząstkę stawową zaliczana jest do tkanek łącznych oporowych, które spełniają funkcję mechaniczną, strukturalną oraz ochronną. Duża gęstość macierzy pozakomórkowej warunkuje jej wytrzymałość oraz sprężystość, dzięki czemu odkształcenia powstające w wyniku obciążeń powstających podczas pracy stawów są odwracalne. Najważniejszą jednak cechą chrząstki pozostaje odporność na tarcie, którą określa niski współczynnik tarcia. Jego obniżeniu sprzyja pokrycie powierzchni chrząstki mazią stawową oraz regularne obciążanie powierzchni stawowych.

Przyczyny zwyrodnień stawów

W około 70% przypadków choroba zwyrodnieniowa stawów wykazuje etiologię pierwotną i rozwija się samoistnie w wyniku mikrourazów oraz przeciążeń chrząstki stawowej. Istnieją czynniki predysponujące do rozwoju artrozy, a zaliczyć do nich można:

• wiek – choroba zwyrodnieniowa stawów jest ściśle związana z procesem starzenia się całego organizmu, a ryzyko jej wystąpienia wzrasta po 50. roku życia;
• płeć – zmiany zwyrodnieniowe występują znacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn;
• czynniki genetyczne – między innymi zaburzenia ekspresji genów odpowiedzialnych za syntezę kolagenu typu II, które powodują nieprawidłowości w budowie i wytrzymałości chrząstek;
• niski status społeczno-ekonomiczny – praca fizyczna sprzyja szybszemu zużyciu tanki chrzęstnej (klęczenie, dźwiganie, narażenie na wibracje);
• siedzący tryb życia – brak ruchu oraz znikome obciążanie stawów prowadzą do zaburzeń ich odżywienia i wytrzymałości oraz wzrostu współczynnika tarcia;
• otyłość – nadmierna masa ciała staje się powodem przeciążeń i deformacji stawów, a produkowane przez tkankę tłuszczową metabolity przyczyniają się do katabolizmu tkanki chrzęstnej;
• sport – istnieją dyscypliny sportu, które uprawiane wyczynowo powodują nadmierne przeciążanie stawów (podnoszenie ciężarów, zapasy, taniec, piłka nożna);
• niewłaściwa dieta – niedobór witamin D, K i C znacznie zwiększa ryzyko zmian zwyrodnieniowych.

Przyjmuje się, że 30% przypadków choroby zwyrodnieniowej stawów wykazuje charakter wtórny i jest następstwem przebytych urazów, zapaleń bakteryjnych stawów, zaburzeń osi kończyn, które powodują zużycie nadmiernie obciążonych części stawu, zmian dysplastycznych stawów oraz chorób metabolicznych – cukrzycy i schorzeń tarczycy.

Jak objawia się artroza?

Charakterystycznym objawem zgłaszanym przez pacjentów zmagających się z chorobą zwyrodnieniową stawów jest ból o różnym stopniu nasilenia. Początkowo występuje przy ruchu stawu, a ustępuje w spoczynku. Zwykle doskwiera najbardziej podczas wykonywania pierwszych ruchów po okresie bezruchu i wówczas może mu towarzyszyć krótkotrwała sztywność stawu. W zaawansowanych stadiach artrozy bardzo silny ból może być odczuwany także w nocy, w momencie spoczynku.
Objawem postępujących zmian zwyrodnieniowych jest ograniczenie zakresu ruchów w stawie i bolesność przy wykonywaniu skrajnych ruchów. Towarzyszy im także tkliwość i obrzęk stawu, trzeszczenie podczas ruchu, niestabilność więzadeł oraz zanik mięśni i osłabienie siły mięśniowej. Najbardziej zauważalnym wizualnie objawem zwyrodnienia jest deformacja stawu oraz wynikające z zaburzeń jego ruchomości zmiany w postawie ciała i sposobie poruszania się.

Choroba zwyrodnieniowa stawów przebiega z występującymi naprzemiennie okresami stabilizacji, wyciszenia, podczas których ból występuje jedynie w momencie ruchu stawu, oraz okresami zaostrzeń, kiedy to nasilony ból występuje także w spoczynku i w porze nocnej, a towarzyszy mu obrzęk stawu i jego znaczna sztywność.