Jesienna odporność organizmu

Preparaty wspierające odporność

W czasach wysokoprzetworzonej żywności typowy jadłospis człowieka odbiega od zalecanego. W społeczeństwie obserwuje się nadmierne spożycie cukrów prostych, soli, białej mąki, tłuszczów zwierzęcych i produktów bogatych w sztuczne dodatki przy jednoczesnym deficycie błonnika pokarmowego, witamin, minerałów i antyoksydantów. Taki sposób odżywania sprzyja otyłości i skutkuje niedoborami pokarmowymi. Nie pozostaje to bez znaczenia również w kontekście układu odpornościowego, bowiem deficyt cennych dla zdrowia składników bioaktywnych stymulujących jego aktywność prowadzi do większej zapadalności na infekcje i znacznie pogarsza ich przebieg.

W okresie jesiennym znacząco wzrasta częstość zachorowań na przeziębienie i infekcje dróg oddechowych. Wynika to z mniejszego spożycia warzyw i owoców w porównaniu z okresem letnim, przez co w organizmie spada ilość cennych witamin i przeciwutleniaczy. Wraz z nastaniem pory jesiennej w aptekach częściej pojawiają się pacjenci zainteresowani produktami wspomagającymi odporność, których celem jest uzupełnienie diety w składniki niedoborowe mogące korzystnie wpłynąć na aktywność układu immunologicznego. Według przeprowadzonych badań nawet 41% Polaków sięga po preparaty tego typu, a wśród składników aktywnych wymienia się najczęściej witaminę C, D3, cynk, wyciąg z czosnku oraz tran i olej z wątroby rekina.

Witamina C

Witamina C, zwana inaczej kwasem askorbinowym, to pochodna glukozy o silnych właściwościach redukujących (przeciwutleniających). Badania nad jej rolą w organizmie człowieka rozpoczął w latach 70. ubiegłego wieku Linus Pauling. Zaobserwował, że podawanie witaminy C w dużych dawkach znacznie skraca czas trwania infekcji i łagodzi jej przebieg. Jednak mimo wieloletnich badań klinicznych wciąż nie udało się określić konkretnego mechanizmu jej działania. Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że korzystny wpływ witaminy C wynika z jej plejotropowego działania na organizm człowieka.

Witamina C odgrywa szczególne znaczenie dla neutrofili (granulocytów obojętnochłonnych), które stanowią element odporności nieswoistej. Podczas ich pobudzenia dochodzi do uwolnienia szeregu związków utleniających – głównie reaktywnych form tlenu. Związki te niszczą patogeny, ale są jednocześnie szkodliwe dla komórek organizmu człowieka, w tym samych neutrofili, przez co mogą upośledzać funkcje układu odpornościowego. Witamina C jako silny przeciwutleniacz neutralizuje wolne rodniki, przez co pozwala chronić zarówno neutrofile, jak i cały organizm przed działaniem stresu oksydacyjnego. Ponadto działa immunostymulująco poprzez pobudzenie proliferacji limfocytów T i zwiększenie wydzielania cytokin.

Organizm człowieka nie posiada zdolności syntezy witaminy C, dlatego konieczne jest jej dostarczanie z pożywieniem. Do jej bogatych źródeł należą owoce aceroli i dzikiej róży, papryka, truskawki, czarna porzeczka, natka pietruszki oraz cytrusy. Alternatywę stanowi przyjmowanie preparatów doustnych zawierających witaminę C. Dowiedziono, że ich długoterminowe stosowanie znacznie skraca czas trwania infekcji i zmniejsza ryzyko wystąpienia kolejnych zachorowań. W celu wspomagania odporności zaleca się zażywanie 1000–2000 mg witaminy C dziennie. Terapia wysokimi dawkami kwasu askorbinowego została uznana za bezpieczną, wbrew panującemu twierdzeniu, że może zwiększać ryzyko kamicy nerkowej. Nadmiar witaminy C usuwany jest z moczem, a za jedyny objaw jej przedawkowania uznaje się biegunkę. Aby jej uniknąć i zapewnić odpowiednią przyswajalność witaminy C, warto sięgać po preparaty o przedłużonym uwalnianiu.

Witamina D3

Witamina D3 to związek o charakterze steroidowym, który powstaje w skórze pod wpływem promieniowania UVB. Po przetransportowaniu do wątroby ulega przemianom enzymatycznym do aktywnej formy, czyli 1α,25-dihydroksycholekalcyferolu (kalcytriolu, 1,25(OH)2D3). Do niedawna uważano, że związek ten pełni funkcję głównie w homeostazie wapniowej i metabolizmie kostnym. Jednak obecnie zwraca się uwagę na jego znacznie większą rolę w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu – potwierdza to fakt, że receptory VDR, na które oddziałuje 1,25(OH)2D3, są obecne w niemal wszystkich ludzkich komórkach.

Wyniki badań ostatnich trzech dekad udowodniły znaczącą rolę witaminy D3 w regulacji aktywności układu immunologicznego. Wykazano, że receptory VDR wykazują wyraźną ekspresję w komórkach odpornościowych, takich jak limfocyty T i B, monocyty oraz komórki prezentujące antygen, czyli makrofagi i komórki dendrytyczne. Dodatkowo komórki te posiadają enzymy zdolne do lokalnej aktywacji witaminy D3 do 1,25(OH)2D3. Efektem jej działania jest modulowanie procesów immunologicznych, takich jak aktywacja i proliferacja limfocytów, różnicowanie limfocytów Th oraz wytwarzanie przeciwciał i peptydów antybakteryjnych. Aktywna forma witaminy D3 to także ujemny sygnał dla wytwarzania cytokin przez makrofagi, przez co osłabia nasiloną reakcję immunologiczną i może zmniejszać ryzyko wystąpienia chorób o podłożu autoimmunologicznym.

Synteza słoneczna dostarcza człowiekowi ponad 80% witaminy D3. Pozostała ilość zostaje dostarczona z pożywieniem, przede wszystkim pod postacią olejów rybnych oraz ryb morskich (śledź, makrela, łosoś), mięsa, podrobów i produktów mlecznych. Obserwowana w okresie jesiennym zmniejszona synteza słoneczna witaminy D3 oraz niskie spożycie ryb sprawiają, że niedobór witaminy D3 stał się w społeczeństwie powszechnym zjawiskiem.

Istnieje wiele wyników badań sugerujących, że populacje narażone z różnych powodów na niedobór witaminy D3 są bardziej podatne na infekcje. Z tego względu zaleca się suplementację tej witaminy w okresie od września do kwietnia, choć w przypadku niskiej ekspozycji na promieniowanie słoneczne (szczególnie u osób przebywających głównie w pomieszczeniach oraz małych dzieci) zaleca się suplementację całoroczną. Aby dobrać odpowiednią dawkę witaminy D3, warto ocenić stopień jej niedoboru poprzez oznaczenie poziomu kalcydiolu (2OHD3) we krwi (zalecany poziom 30–50 ng/ml). Udowodniono, że farmakologiczne dawki witaminy D3 (zwykle 2000–5000 j.m./dobę) są skutecznym środkiem pomocniczym w zapobieganiu i leczeniu infekcji.

Cynk

Niezwykle ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościowego odgrywa cynk. Ten mikroelement wchodzi w skład ponad 300 enzymów, w tym dysmutazy ponadtlenkowej chroniącej komórki przed szkodliwym działaniem wolnych rodników. Cynk warunkuje integralność morfologiczną grasicy oraz jej prawidłowe funkcje wydzielnicze. Szczególnie istotnym hormonem produkowanym przez grasicę jest tymulina, która po aktywacji w obecności jonów cynku reguluje dojrzewanie limfocytów T oraz ich funkcjonowanie we krwi. Wykazano, że niedobór cynku prowadzi do zaniku grasicy, a w konsekwencji do zaburzeń rozwoju limfocytów. Ponadto przyczynia się do obniżenia zdolności makrofagów do fagocytozy, zmniejszenia chemotaksji neutrofili i zaburzenia równowagi między limfocytami Th1 i Th2.
Cynk dostarczany jest do organizmu z pożywieniem, w mniejszym stopniu przez układ oddechowy i skórę. Do produktów bogatych w cynk należą produkty roślinne, takie jak ciemne pieczywo, rośliny strączkowe, kasza gryczana i orzechy (zawierają one jednak fityniany ograniczające wchłanianie cynku). Znacznie lepiej przyswaja się cynk zawarty w produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak sery podpuszczkowe, mięso, jaja, ostrygi czy ryby. Wchłanianie cynku może ponadto zaburzać nadmiar cukru w diecie, wysokie spożycie wapnia i żelaza oraz schorzenia układu pokarmowego z upośledzeniem wchłaniania jelitowego. Stężenie cynku w osoczu obniża się także w odpowiedzi na infekcje, z tego względu łatwo dochodzi do jego niedoboru w organizmie.

Aby zapobiegać niedoborom cynku i zadbać o kondycję układu odpornościowego, warto stosować jego suplementację. Wykazano, że długotrwałe przyjmowanie cynku (powyżej 5 miesięcy) zapobiega infekcjom górnych dróg oddechowych, a jego przyjęcie w pierwszych 48 godzinach infekcji znacznie skraca czas jej trwania. Nie określono jak dotąd konkretnej zalecanej dawki cynku w celach profilaktycznych, jednak najczęściej stosuje się go w dawce 20 mg/dobę. Spotyka się także schemat dawkowania 3 razy dziennie po 15 mg cynku.

Cynk uznawany jest za pierwiastek mało toksyczny i organizm człowieka toleruje jego stosunkowo duże dawki (według WHO maksymalne spożycie wynosi 45 mg/dobę). Warto w tym miejscu wspomnieć, że długotrwała suplementacja cynku może prowadzić do niedoboru miedzi w organizmie (oba pierwiastki konkurują ze sobą na etapie wchłaniania), co wpływa negatywnie na proces odporności i zwiększa podatność na infekcje.

Tran i olej z wątroby rekina

Tran, czyli płynny tłuszcz pozyskiwany z wątroby ryb z rodziny dorszowatych, zawiera dużą ilość niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych z grupy omega-3 (NNKT, głównie EPA i DHA). Kwasy te warunkują właściwości przeciwzapalne tranu, a dzięki obecności w składzie także witamin A, D i E produkt ten przyczynia się do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego.
Często mylony z tranem olej z wątroby rekina charakteryzuje się nieco innym składem. Podobnie jak tran zawiera NNKT z grupy omega-3 oraz witaminy A i D. Jest jednocześnie najbogatszym źródłem skwalenu warunkującego funkcjonowanie i odbudowę komórek odpornościowych, a także syntezę witaminy D i ochronę przed wolnymi rodnikami. Zawiera także alkiloglicerole, czyli związki zapobiegające infekcjom wirusowym i bakteryjnym.

Warto zaznaczyć, aby nie stosować tranu i oleju z wątroby rekina jednocześnie, ponieważ może dojść do przedawkowania witaminy A. Korzystne jest natomiast ich naprzemienne zażywanie.

Czosnek

Swoje właściwości stymulujące układ odpornościowy czosnek zawdzięcza wysokiej zawartości allicyny. Związek ten uznaje się za naturalny antybiotyk, który dodatkowo działa przeciwgrzybiczo, przeciwzapalnie, przeciwmiażdżycowo, obniża ciśnienie krwi i poziom glukozy we krwi. Czosnek stymuluje aktywność układu immunologicznego poprzez aktywację komórek NK, nasilanie fagocytozy makrofagów i odpowiedzi limfocytów T na cytokiny. W okresie jesienno-zimowym warto wzbogacić swoją dietę o czosnek – czy to w formie świeżych ząbków, czy w formie gotowych preparatów doustnych.

Inne składniki wspierające odporność

Preparaty stosowane w celu wspomagania odporności charakteryzuje zróżnicowany skład. Oprócz wyżej wymienionych składników zawierają także:

• wyciąg z jeżówki purpurowej – stymulujący aktywność limfocytów T, pobudzający proces fagocytozy i usuwanie patogenów przez makrofagi i granulocyty
• wyciąg z żeń-szenia – nasilający proliferację limfocytów T, zdolności fagocytarne makrofagów i neutrofili oraz aktywujący komórki NK
• wyciąg z kwiatów i owoców bzu czarnego – o działaniu przeciwwirusowym, przeciwzapalnym i wzmacniającym układ odpornościowy
• wyciąg z traganka – o działaniu immunomodulującym i przeciwutleniającym
• propolis – składnik silnie przeciwutleniający, przeciwzapalny, przeciwdrobnoustrojowy oraz stymulujący układ odpornościowy
• witaminę A – która utrzymuje ciągłość błon śluzowych i zapobiega inwazji drobnoustrojów, warunkuje proces dojrzewania i różnicowania komórek układu odpornościowego oraz redukuje stan zapalny
• witaminę E – będącą silnym przeciwutleniaczem i regulatorem aktywności limfocytów Th
• selen – składnik enzymów przeciwutleniających, który pobudza także rozwój limfocytów T, aktywność komórek NK i odpowiedź na antygeny
• żelazo – wpływające na proliferację i aktywację limfocytów
• N-acetylocysteinę – która nasila produkcję glutationu o działaniu przeciwutleniającym, ogranicza ryzyko infekcji oraz przeciwdziała chorobom autoimmunologicznym

O tym pamiętajmy!

Kształtowanie odporności to niezwykle złożony proces, który rozpoczyna się już w okresie płodowym i trwa całe życie człowieka. Prawidłowego funkcjonowania układu immunologicznego nie zapewni garść tabletek czy butelka syropu. Dobra odporność to wypadkowa stylu życia – regularnej aktywności fizycznej, zbilansowanej diety, dbałości o mikrobiom jelitowy oraz unikania stresu i używek. Aby przetrwać okres jesienny w zdrowiu, warto mimo niesprzyjającej aury wybrać się na spacer, przyrządzić zdrowy posiłek z dodatkiem kurkumy, imbiru czy oregano, zadbać o odpowiednią jakość i ilość snu, a wszelkie preparaty poprawiające odporność stosować jedynie jako dodatek do zdrowego trybu życia.

---

Źródła:
Jankowska K., Suszczewicz N. Naturalne metody wspomagania odporności w walce z koronawirusem. Wiedza Medyczna 2020; 46–65.
Myszka M., Klinger M. Immunomodulacyjne działanie witaminy D. Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej 2014; 68: 865–878.
Szcześniak M., Grimling B., Meler J. Cynk – pierwiastek zdrowia. Farmacja Polska 2014; 70(7): 363–365.
Zielińska-Pisklak M., Szeleszczuk Ł., Kuras M. Rola witaminy C i cynku we wspomaganiu układu odpornościowego. Lek w Polsce 2013; 11-12(23): 64–71.
Zegan M., Michota-Katulska E., Gałązka M., Sińska B., Kucharska A. Suplementy diety i żywność stosowana w celu wspomagania odporności – badania pilotażowe. Problemy Higieny i Epidemiologii 2013; 94(4): 910–914.