Opryszczka – przyczyny, objawy i leczenie

Opryszczka pospolita to jedna z najczęściej spotykanych infekcji wirusowych na świecie, która towarzyszy człowiekowi od tysięcy lat. Występuje zarówno w wysoko rozwiniętych krajach zachodnioeuropejskich, jak i u żyjących w odosobnieniu przedstawicieli plemion Ameryki czy Afryki. Zakażenie opryszczkowe przybiera wiele różnorodnych form klinicznych. Niektórzy pacjenci infekcję przechodzą bezobjawowo, a u innych może ona wywołać zaburzenia neurologiczne i zakażenie uogólnione skutkujące zgonem. Jednak najczęstszym objawem pozostaje opryszczka błony śluzowej jamy ustnej i skóry okolicy okołowargowej.

Co wywołuje opryszczkę?

Zakażenie opryszczkowe wywołane jest wirusem opryszczki zwykłej (HSV, herpes virus simplex), który należy do rodziny Herpetiviridae (podobnie jak wirus cytomegalii, półpaśca czy mononukleozy). Wirus ten jest szeroko rozpowszechniony na całym świecie. Nie stwierdzono, aby w przenoszeniu wirusa uczestniczyły zwierzęta; jego jedynym rezerwuarem pozostaje człowiek. Szacuje się, że występuje on nawet u 80% dorosłej populacji. Istnieją dwa typy wirusa opryszczki – HSV-1 i HSV-2. Pierwszy wywołuje najczęściej zmiany na śluzówce jamy ustnej, spojówkach, rogówce, twarzy i skórze górnej połowy ciała. Z kolei drugi daje objawy ze strony śluzówek układu moczowo-płciowego, odbytu oraz skóry dolnej połowy ciała. Oba wirusy wykształciły różne mechanizmy obronne, dzięki którym udaje im się uciec spod kontroli układu immunologicznego gospodarza. Charakteryzują się krótkim okresem replikacji, wywołują szybką destrukcję ludzkich komórek i łatwo przechodzą w stan utajenia z możliwością późniejszej reaktywacji.

Przebieg infekcji

Do zakażenia wirusem opryszczki dochodzi przez styczność z osobą zakażoną lub nosicielem wirusa. Choroba przenoszona jest przez wydzieliny – ślinę, łzy, wydzielinę z dróg płciowych i układu moczowego, które mają kontakt z pozbawioną ciągłości skórą lub błoną śluzową. Wirus HSV-1 może dostać się do organizmu człowieka przez dotykanie i używanie tych samych przedmiotów, co nosiciel opryszczki. Zakażenie nim może wiązać się z ryzykiem zawodowym, np. u stomatologów, pielęgniarek, pracowników laboratoriów, pracowników obsługujących respiratory oraz u zapaśników. Natomiast wirus HSV-2 przenosi się w wyniku kontaktów seksualnych, a na zakażenie nim wpływa wczesna inicjacja seksualna, duża liczba partnerów seksualnych, stosunek bez zabezpieczenia oraz niski status ekonomiczny.

Po wniknięciu do skóry lub błony śluzowej wirus opryszczki namnaża się miejscowo w komórkach przypodstawnych i pośrednich, powoduje ich lizę i wzbudza lokalny odczyn zapalny. W miejscu zakażenia powstaje cienkościenny pęcherzyk wypełniony surowiczą treścią. Dalszy przebieg choroby uzależniony jest od stanu odporności zaatakowanego organizmu. To, czy wirus pozostanie zjawiskiem lokalnym, czy rozprzestrzeni się w organizmie, zależy od zdolności do produkowania interferonu, aktywności komórek NK i produkowanych przeciwciał. Na cięższy przebieg choroby narażeni są szczególnie pacjenci niedożywieni, poddawani immunosupresji, obciążeni stresem, a także dzieci, u których układ odpornościowy nie jest jeszcze w pełni dojrzały.

Po zakażeniu pierwotnym wirus opryszczki przechodzi w fazę utajenia (latencji) i w zależności od typu umiejscawia się w odmiennych zwojach i nerwach czuciowych. Obecność HSV-1 stwierdza się przede wszystkim w zwojach nerwu trójdzielnego, a HSV-2 – w zwojach krzyżowych. Po okresie utajenia wirus może ponownie przejść do fazy aktywnej replikacji, powodując powstawanie zmian rozmieszczonych w okolicy zajętych nerwów (tzw. zakażenie nawrotowe). Cechą charakterystyczną zakażenia opryszczkowego jest fakt, że osobnik raz zainfekowany nie jest w stanie pozbyć się wirusa do końca swojego życia.

Jak objawia się opryszczka?

Objawy towarzyszące opryszczce są na tyle charakterystyczne, że nie stwarzają większych problemów diagnostycznych. W pierwszej fazie notuje się tzw. objawy prodromalne, do których zalicza się świąd, mrowienie i pieczenie. Mogą one występować na kilka godzin lub dni przed pojawieniem się widocznych zmian skórnych. Pojawiająca się osutka przybiera postać pęcherzyków i pęcherzy, którym towarzyszy zaczerwienienie, swędzenie oraz ból. Zmiany skórne ulokowane są zwykle wokół ust, choć mogą występować też wokół i wewnątrz nosa. Zazwyczaj po upływie doby pęcherzyki pękają, tworząc nadżerki, a te zmieniają się w strup, który znika samoistnie w ciągu 7–10 dni. Można przyjąć, że większość przypadków zakażenia opryszczkowego trwa około 14 dni (od pojawienia się objawów zwiastunowych do ustąpienia zmian skórnych). Pierwotne zakażenie opryszczkowe może też przebiegać bezobjawowo.
Na cięższy przebieg zakażenia opryszczkowego narażeni są pacjenci z osłabioną odpornością oraz dzieci. Oprócz zmian skórnych obserwuje się u nich gorączkę, powiększenie węzłów chłonnych oraz znaczne osłabienie – ich obecność wskazuje na konieczność hospitalizacji. Rozprzestrzenienie wirusa do innych narządów, takich jak wątroba, płuca i ośrodkowy układ nerwowy, może bowiem prowadzić do zapalenia mózgu, opon mózgowych, rdzenia kręgowego oraz ogólnego zakażenia, a nawet zgonu.

Co może wywołać nawrót choroby?

Opryszczka wargowa może wystąpić jednorazowo, jednak znacznie częściej wykazuje charakter nawrotowy. Zakażenia nawrotowe wynikają zwykle z endogennej reaktywacji wirusa, której nie zapobiega obecność wytworzonych przeciwciał. Znacznie rzadziej dochodzi do reinfekcji egzogennej. Szacuje się, że nawroty opryszczki występują u 20–40% populacji, zwykle w odstępie 1–6 miesięcy.

Zakażenia nawrotowe charakteryzuje z reguły mniej nasilony przebieg i krótszy okres trwania, jednak mimo to są one źródłem stresu i niepokoju u pacjentów, którzy ich doznają. Czynniki predysponujące do wystąpienia nawrotu opryszczki to:

• fizyczne przemęczenie organizmu,
• menstruacja,
• stres,
• infekcje górnych dróg oddechowych,
• gorączka,
• ekspozycja na promieniowanie słoneczne,
• stosowanie leków immunosupresyjnych,
• urazy okolicy jamy ustnej (np. podczas zabiegów stomatologicznych lub zabiegów z zakresu medycyny estetycznej).

Istnieją także pacjenci, u których ponowne pojawienie się objawów opryszczki nie jest wywołane żadnym z powyższych czynników.

Na cięższy przebieg zakażenia opryszczkowego narażeni są pacjenci z osłabioną odpornością oraz dzieci. Oprócz zmian skórnych obserwuje się u nich gorączkę, powiększenie węzłów chłonnych oraz znaczne osłabienie.

Dlaczego warto leczyć opryszczkę?

Wielu pacjentów wyraża pogląd, że opryszczka to relatywnie banalna choroba, która nie wymaga leczenia i ustępuje samoistnie. Jednak w opinii ekspertów jej leczenie jest uzasadnione. Stosowane leki przynoszą wymierne korzyści w postaci:

• skrócenia czasu trwania objawów,
• zmniejszenia stresu związanego z defektem kosmetycznym,
• zmniejszenia nasilenia subiektywnych dolegliwości (mrowienia, pieczenia, bólu),
• całkowitego zniwelowania objawów choroby (w przypadku zastosowania odpowiednio wcześnie w tzw. okresie prodromalnym).

Leki stosowane w leczeniu opryszczki

Podstawowym lekiem stosowanym w terapii opryszczki jest acyklowir należący do grupy analogów nukleozydowych. Związek ten po przetransportowaniu do komórek przekształca się w aktywną formę fosforanową, po czym zostaje wbudowany do DNA wirusa i przyczynia się do bezpośredniego zahamowania jego namnażania. Acyklowir znajduje także zastosowanie w leczeniu ospy wietrznej, półpaśca, mononukleozy i zakażeń wirusem cytomegalii.

Na rynku aptecznym znajduje się wiele preparatów zawierających w składzie acyklowir – zarówno preparaty doustne, jak i do podawania miejscowego i dożylnego. Ich skuteczność w leczeniu opryszczki jest bardzo wysoka, szczególnie jeśli zastosuje się je w początkowych objawach lub w okresie prodromalnym. Acyklowir łagodzi ból i przyspiesza gojenie zmian skórnych, a przy tym jest dość dobrze tolerowany przez pacjentów. Rzadko wywołuje objawy niepożądane, takie jak bóle głowy, zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz nefrotoksyczność.

Inne leki stosowane w leczeniu opryszczki to walacyklowir, pencyklowir, famcyklowir, foskarnet oraz cidofowir (niewykorzystywane w Polsce).

Schematy leczenia opryszczki

⮕ Leczenie objawowe

Ten schemat leczenia zalecany jest pacjentom, u których występują rzadkie nawroty opryszczki, objawy prodromalne są dobrze zdefiniowane, a przebieg choroby można określić jako łagodny/umiarkowany. Leczenie objawowe polega na doustnym stosowaniu acyklowiru w następujących wariantach:

⮕ 5 × dziennie 200 mg,
⮕ 3 × dziennie 400 mg,
⮕ 2 × dziennie 800 mg.

Leczenie trwa zwykle 5–7 dni. Stosowanie doustnych leków zawierających acyklowir skraca czas trwania infekcji i zmniejsza dolegliwości bólowe. Dodatkowo wskazane jest stosowanie preparatów miejscowych w postaci maści, kremów lub żeli, które łagodzą zmiany skórne i zapobiegają ich rozprzestrzenianiu. Należy je aplikować 5 razy na dobę przez okres 4 dni, a leczenie rozpocząć jak najszybciej (najlepiej w okresie prodromalnym). Jeżeli po upływie 7–10 dni nie nastąpi poprawa, zalecana jest konsultacja lekarska.

W ciężkich przypadkach acyklowir podaje się dożylnie w dawce 5 mg/kg m.c. co 8 godzin przez okres 5–7 dni.

⮕ Leczenie supresyjne

W przypadku pacjentów, u których obserwuje się częste nawroty opryszczki, ciężki przebieg choroby i brak objawów prodromalnych, wdraża się leczenie supresyjne. Polega ono na doustnym stosowaniu acyklowiru 2 razy dziennie w dawce 400 mg przez okres 4–6 miesięcy. Wykazano, że taka terapia może zmniejszyć liczbę nawrotów choroby o 53%.

O tym pamiętajmy!

Zakażenie opryszczkowe to powszechny problem, z którym pacjenci zgłaszają się do apteki. Dzięki zastosowaniu odpowiedniego leczenia możemy wpłynąć na szybsze wyeliminowanie objawów choroby i poprawę jakości życia pacjentów. Aby osiągnąć jak najlepsze efekty, warto zaproponować im terapię skojarzoną, czyli jednoczesne podawanie leku ogólnego i miejscowego zawierającego acyklowir. Ten pierwszy pozwoli na skrócenie czasu infekcji i zmniejszenie dolegliwości bólowych, a drugi złagodzi zmiany skórne i zmniejszy ryzyko rozprzestrzeniania wirusa. Warto jednak zwracać uwagę pacjentów na fakt, że o powodzeniu terapii decyduje jej jak najszybsze wdrożenie i dbałość o odpowiednie dawkowanie leków.

---

Źródła:
Rutter P. Opieka farmaceutyczna. Wydawnictwo Urban&Partner, 2018.
Janiec W. Kompendium farmakologii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2012.
Lesiak A., Narbutt J. Kompleksowe leczenie opryszczki wargowej. Forum Dermatologiczne 2017; 3(4): 147–151.
Zajkowska J., Hermanowska-Szpakowicz T., Pancewicz S., Kondrusik M., Grygorczuk S. Opryszczkowe zapalenie mózgu herpes simplex encephalitis. Polski Przegląd Neurologiczny 2006; 2(1): 22–26.
Majewska A., Romejko-Wolniewicz E., Zaręba-Szczudlik J., Łuczak M., Młynarczyk G. Wirus opryszczki pospolitej typu 1: epidemiologia i udział wirusa w zakażeniach narządów płciowych. Nowa Medycyna 2011; 1: 16–19.
Górka E., Młynarczyk-Bonikowska B., Machura P., Majewska A., Dzieciątkowski T., Młynarczyk G., Malejczyk M., Majewski S. Występowanie wirusów opryszczki typu 1 i 2 w zmianach skórnych i śluzówkowych u chorych z podejrzeniem opryszczki narządów płciowych. Med Dośw. Mikrobiol. 2016; 68: 57–62.