Proces opieki nad pacjentem oraz konsyliacja lekowa

W dobie pandemii i niedoborów kadrowych w służbie zdrowia farmaceuci stanowią nieocenioną pomoc w opiece nad pacjentem. Wspólnie z innymi pracownikami służby zdrowia mogą zapewnić pacjentom jeszcze lepszą opiekę. O tym, jak proces opieki nad pacjentem oraz koncyliacja lekowa są organizowane w Kanadzie opowiedziała nam dr Jaime Nead – farmaceutka kliniczna pracująca w Children’s Hospital of Eastern Ontario. Jest też członkiem warsztatów farmaceuci bez granic, jakiś czas temu odwiedziła Polskę, gdzie prowadziła zajęcia dla polskich farmaceutów.

Ogólnym celem opieki koncyliacyjnej nad pacjentem jest poprawa bezpieczeństwa, ograniczenie niepożądanych działań leków oraz optymalizacja stosowania preparatów w celu osiągnięcia lepszych rezultatów leczenia. „Jakość relacji pacjent- farmaceuta zależy od wielu czynników, a tego typu usługa znacząco zwiększa zaufanie do farmaceuty i apteki, w której kupuje medykamenty” – mówi dr Nead. „Korzyści opieki koncyliacyjnej są obustronne, zyskuje zarówno pacjent, jak i farmaceuta, gdyż powstaje wtedy szansa, że wygenerujemy grupę pacjentów, którzy otrzymawszy rzetelną, fachową pomoc wrócą do naszej apteki, co w oczywisty sposób może wpłynąć na potencjalny wzrost sprzedaży”.

Opieka nad pacjentem polega na współpracy zespołowej i jest interdyscyplinarna. W Kanadzie zazwyczaj oznacza to współdziałanie farmaceuty z lekarzem, dietetykiem, pielęgniarką, a nawet opieką społeczną. Komunikacja odgrywa tu kluczową rolę. W niektórych przypadkach ważny jest kontakt farmaceuty z członkiem rodziny, co poprawia bezpieczeństwo pacjenta i zapobiega np. przedawkowaniu leku, zmniejsza ryzyko pominięcia dawki i daje lepsze wyniki leczenia w przypadku osób niedołężnych lub z demencją. Należy ocenić zdolność pacjenta do samodzielnego stosowania leku i zrozumienie wskazówek. Niezwykle istotne jest zbieranie danych i dostęp do historii choroby, w tym listy zażywanych leków. W Polsce farmaceuta nie ma dostępu do dokumentacji medycznej. W Kanadzie jest po- dobnie, lecz farmaceuci starają się dociec, co pacjent przyjmuje, czasami proszą go wręcz o przyniesienie leków, które obecnie zażywa. Często pacjent zabiera ze sobą wypis ze szpitala, z którym farmaceuta może się zapoznać. Pacjent musi wyrazić pisemną zgodę na stworzenie dokumentacji medycznej dotyczącej zażywanych leków i udzielanie porad farmaceutycznych ze względu na ochronę danych osobowych. Na każdym etapie pacjent bierze czynny udział w podejmowaniu decyzji dotyczących swojego leczenia. Jeśli pacjent wyrazi zgodę, farmaceuta zwraca się do lokalnej apteki pacjenta z prośbą o listę leków przyjmowanych w przeszłości. Zdobycie danych demograficznych (imię, nazwisko, numer kontaktowy, nazwisko lekarza rodzinnego) umożliwia dalszy kontakt z pacjentem.

Wywiad farmaceutyczny

Nim przystąpimy do wdrożenia opieki farmaceutycznej nad pacjentem, musimy zebrać wywiad, czyli niezbędne informacje. Naturalnie istotne są podstawowe dane, w tym wiek pacjenta (inne będą potrzeby młodej matki, a inne kobiety w okresie menopauzy), ciśnienie tętnicze, występowanie cukrzycy, padaczki, napadów drgawkowych, wszelkiego rodzaju alergii (na leki, pyłki traw i zbóż, alergii pokarmowych). W wywiadzie zbierane są zarówno in- formacje obiektywne (leki przepisane na receptę, choć i te nie zawsze muszą być przyjmowane zgodnie z zaleceniami), jak i subiektywne (palenie papierosów, przyjmowanie nielegalnych substancji, spożywanie alkoholu).

Zdobycie niektórych informacji wymaga taktu i szacunku dla pacjenta (przykładowo informacje o pożyciu seksualnym, chorobach psychicznych, depresji, zażywaniu narkotyków i wiele innych). To samo dotyczy ciąży i planów w tym zakresie (są preparaty, które nie powinny być stosowane w pierwszym trymestrze ciąży, ale mogą z powodzeniem być stosowane bliżej rozwiązania). Informacja o planowanej ciąży pomoże nam doradzić pacjentce, czego należy unikać na wypadek zajścia w ciążę, co stosować lub czego nie stosować przed ewentualną ciążą. To samo dotyczy matek karmiących, oczywiste jest bowiem to, że niektóre substancje przedostają się do mleka matki i nie powinny być stosowane. Wywiad farmaceutyczny dotyczy również występowania alergii, nietolerancji na laktozę lub gluten, wcześniejszych reakcji alergicznych, występowania padaczki lub innych chorób przewlekłych.

Farmaceuta w pierwszej kolejności powinien przeprowadzić krótszy wywiad, aby ustalić, dlaczego pacjent poszukuje pomocy i zaproponować rozsądny plan działania (trwa to około 10 minut). Następnie powinien umówić się z pacjentem na kolejną wizytę (która będzie trwała od 20 do 30 minut lub dłużej) w dogodnym dla obu stron terminie. W dalszej kolejności należy wypytać o przebyte choroby, transplantacje, udary, hospitalizacje, sposób odżywiania, uprawianie sportu lub zażywanie ruchu (przykładowo aktywność sportowa może pozwolić pacjentowi na uporanie się z cukrzycą typu II zanim zostanie podjęte leczenie farmakologiczne, o ile stan ogólny pacjenta pozwala na wysiłek fizyczny) oraz tryb pracy – czy jest to praca siedząca, fizyczna i czy wiąże się z narażeniem na kontakt z niebezpiecznymi substancjami, np. azbestem. Farmaceuta powinien zapytać o pozornie mało istotne sprawy, jak kłopoty z przełykaniem lub sytuacja rodzinna i wynikające z tego ograniczenia. Należy przy tym zwrócić uwagę, że polski lekarz pierwszego kontaktu mimo dobrej woli nie ma może poświęcić pacjentowi pół godziny, nawet jeśli jest to pierwsza wizyta lekarska w danej przy- chodni. Z reguły ma około 10 minut na pacjenta. Ten czas wypełnia zebranie wywiadu i uzyskanie opisu dolegliwości, z jakimi zgłasza się w danym dniu pacjent, badanie fizykalne oraz wypisanie recept. W tej sytuacji opieka koncyliacyjna wielu specjalistów i pomoc farmaceuty w opiece nad pacjentem byłaby nieoceniona zarówno dla samego zainteresowanego, jak i dla lekarza. Opieka farmaceuty jest skoncentrowana na określonym pacjencie, wymaga pamiętania o tym, że to, co jest korzystne dla jednego pacjenta, nie musi być dobre dla innego. Wynika to z wielu czynników, począwszy od interakcji między lekami. Dlatego należy pacjenta wypytać o przyjmowane leki OTC, by zidentyfikować potencjalne problemy i zmniejszyć ryzyko występowania skutków ubocznych. Może się okazać, że pacjent przyjmuje witaminy, zioła, substancje pomocnicze i nie wie, że te powszechnie znane i stosowane produkty mogą wykazywać przypadkowe działania niepożądane. Inną istotną sprawą są tzw. specjalne zalecenia (np. że probiotyk nie powinien być połykany równolegle z antybiotykiem, że pewne leki przyjmuje się na czczo, a inne w trakcie lub po posiłku). Należy również zapytać pacjenta, czy lek był ostatnio uzupełniany i przypomnieć o konieczności zakupu leku. Jeśli pacjent sygnalizuje, że terapia jest mało skuteczna, możemy udzielić informacji, czy przyjmowany lek wolno odstawić natychmiast i skierować go do lekarza po modyfikację dawki (np. z uwzględnieniem wagi pacjenta). Farmaceuta powinien się także upewnić, czy pacjent nie przyjmuje leku przeterminowanego lub na granicy terminu ważności. To wszystko stanowi nieocenione wsparcie procesu leczenia, ponieważ lekarz na wykonanie tych dodatkowych czynności nie może sobie pozwolić, chociażby ze względów czasowych. Nie ukrywajmy, że farmaceuta też nie zawsze wypełnia ten obowiązek (np. po- informowania o konieczności przetrzymywania danego preparatu w lodówce).