O wykorzystaniu progesteronu w recepturze aptecznej

Zarówno forma, jak i drogi podania progesteronu wpływają na efektywność działania związku. Podanie doustne surowca w postaci krystalicznej wiąże się z najmniejszą skutecznością. Wynika to z intensywnego metabolizmu – około 90% dawki podlega efektowi pierwszego przejścia, co znacząco redukuje ilość progesteronu docierającego do krążenia obwodowego, a jego dostępność biologiczna jest znikoma. Mikronizacja poprawia wchłanianie leku, jednak dobowa dawka doustna jest wysoka i wynosi ok. 200–300 mg. Należy również mieć na uwadze, że doustne stosowanie progesteronu niesie za sobą znaczne ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. Aplikacja dopochwowa progesteronu zmikronizowanego zapewnia natomiast odpowiednie i ukierunkowane dostarczenie leku do błony śluzowej macicy, charakteryzuje się także korzystniejszym profilem bezpieczeństwa i tolerancji, z tego względu jest preferowaną drogą podania hormonu [4–7].

Preparaty progesteronu aplikowane miejscowo (kremy, maści, globulki) znalazły zastosowanie w ginekologii i położnictwie w takich sytuacjach klinicznych, jak wtórny brak miesiączki, zaburzenia cyklu miesiączkowego w okresie premenopauzy, zespół napięcia przedmiesiączkowego, podtrzymanie ciąży, antykoncepcja czy hormonalna terapia zastępcza (hormone replacement therapy, HRT). Stosowane są także w leczeniu endometriozy – schorzenia charakteryzującego się obecnością komórek endometrium poza jamą macicy oraz dystrofii błon śluzowych pochwy. Surowiec wykorzystywany jest ponadto w leczeniu niepłodności w ramach technologii wspomaganego rozrodu (assisted reproductive technology, ART) u kobiet, które nie mogą zajść w ciążę z powodu braku naturalnego progesteronu w organizmie. Progesteron odgrywa istotną rolę (wskazywany jest jako ważniejszy niż estrogen) w zapobieganiu osteoporozie i leczeniu jej ze względu na bezpośrednie zaangażowanie hormonu w produkcję komórek kościotwórczych (osteoblastów) [2–5]. Progesteron wykazuje także działanie uelastyczniające tkanki, wpływa korzystnie na zmiany troficzne oraz spowalnia proces starzenia się skóry, ze względu na obecność receptorów progesteronowych m.in. w keratynocytach i fibroblastach. W okresie menopauzy oraz postmenopauzalnym obniżony poziom progesteronu powoduje zanik, ścieńczenie oraz zmniejszenie elastyczności i jędrności skóry, co związane jest m.in. z obniżonym stężeniem kolagenu, nieprawidłowościami w morfologii komórek naskórka czy zmniejszoną liczbą naczyń włosowatych [3–5, 8]. Stwierdzono, że miejscowe stosowanie progesteronu wykazuje korzystny wpływ na skórę – krem zawierający progesteron w stężeniu 2% znacząco wpłynął na jej elastyczność i jędrność oraz zauważalnie zmniejszył zmarszczki u kobiet w okresie około- i postmenopauzalnym. Udowodniono, że krem z progesteronem jest skuteczniejszy od nieprogesteronowych kremów przeciwstarzeniowych. Ponadto progesteron zmniejsza produkcję melaniny, przez co może być stosowany w celu zwalczania przebarwień skóry na tle hormonalnym [9].

Nowoczesne podłoża recepturowe, tj. Lekobaza Lux i Pentravan, zapewniają lepsze przenikanie substancji czynnych i są przydatnymi podłożami do sporządzania recepturowych maści bądź kremów dopochwowych. Lekobaza Lux jest lipofilowym kremem o miękkiej konsystencji i zadowalającym stopniu rozsmarowywania oraz dobrej przyczepności do błon śluzowych. Zapewnia dłuższy czas utrzymywania substancji czynnych w miejscu aplikacji, ułatwia penetrację substancji czynnych oraz wywiera efekt chłodzenia, co jest korzystne w stanach zapalnych. Dodatkowo, zawarty w podłożu palmitynian izopropylu posiada właściwości nawilżające i pobudzające wzrost zdrowych komórek naskórka. Pentravan jest natomiast podłożem o konsystencji lekkiego kremu, typu emulsja olej w wodzie (o/w). Przyczynia się do poprawy stopnia nawilżenia błony śluzowej pochwy ze względu na zawartość liposomów w podłożu. Obecność liposomów ułatwia ponadto wchłanianie substancji czynnych do krwiobiegu [10–12].

W Tabeli 1 przedstawiono przykładowe składy leków recepturowych zawierających progesteron. Warto podkreślić, że ważnymi surowcami w recepturze leków ginekologicznych wykorzystywanych m.in. w terapii niepłodności, stanów zapalnych czy dystrofii narządów rodnych są również estradiol, testosteron oraz sildenafil, które są stosowane łącznie z progesteronem.

Źródła:

1. Farmakopea Polska XII. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa 2020.
2. Bręborowicz, G.H. Położnictwo i ginekologia. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2017.
3. Bomba-Opoń, D.; Czajkowski, K.; Karowicz-Bilińska, A.; Kotarski, J.; Nowak-Markwitz, E.; Oszukowski, P.; Paszkowski, T.; Poręba, R.; Spaczyński, M.; Wielgoś, M. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące stosowania progesteronu w ginekologii i położnictwie. Ginekol. Pol. 2015, 86, 234–238.
4. Warenik-Szymankiewicz, A.; Męczekalski, B. Progesteron mikronizowany. Jego właściwości oraz zastosowanie w ginekologii i położnictwie. Przegląd Menopauzalny. 2005, 1, 15–19.
5. Paszkowski, T.; Woźniakowska, E.; Wrona, W.; Szkodziak, P.; Radomański, T. Zastosowanie mikronizowanego progesteronu w terapii hormonalnej okresu menopauzy w świetle najnowszych wyników badań. Przegląd Menopauzalny. 2011, 4, 267–270.
6. Cicinelli, E.; de Ziegler, D.; Bulletti, C. Direct transport of progesterone from vagina to uterus. Obstet Gynecol 2000, 95, 403–406.
7. Cicinelli, E.; Schonauer, L.M.; Galantino, P. Mechanisms of uterine specificity of vaginal progesterone. Human. Reprod. 2000, 15, 159–165.
8. Taraborrelli, A. Physiology, production and action of progesterone. Acta. Obstet. Gynecol. Scand. 2015, 161, 8–16.
9. Holzer, G.; Riegler, E.; Honigsmann, H.; Farokhnia, S.; Schmidt, J.B. Effects and side-effects of 2% progesterone cream on the skin of peri- and postmenopausal women: results from a double-blind, vehicle-controlled, randomized study. Br. J. Dermatol. 2005, 152, 626–634.
10. Kowalska-Pandyra, B.; Jaworek, A. Receptura okiem praktyka – część druga. Dobór podłoża w zależności od problemu terapeutycznego. Aptekarz polski, 2019, 5.
11. Strona internetowa: akademiafagronu.pl (stan z dnia 10.12.2022 r.).
12. Receptariusz ginekologiczny. Fagron sp. z o.o. Kraków 2019.
13. Naumova, I.; Castelo-Branco, C. Current treatment options for postmenopausal vaginal atrophy. Int. J. Wemens Health, 2018, 10, 387–395.
14. Fernandes, T.; Pedro, A.O.; Baccaro, L.F.; Costa-Paiva, L.H. Hormonal, metabolic, and endometrial safety of testosterone vaginal cream versus estrogens for the treatment of vulvovaginal atrophy in postmenopausal women: a randomized, placebo-controlled study. Menopause, 2018, 25, 641–647.
15. Szymańska, E.; Sosonowska, K.; Winnicka, K. Leki recepturowe z cytrynianem sildenafilu. Recepta.pl, 2019, luty-marzec, 36–39.
16. Tehraninejad, E.S.; Khazaei, N.; Ayati, E.; Azimaraghi, O. Effect of vaginal sildenafil on in vitro fertilization success rates in women with previous failed in vitro fertilization attempts. Asian J. Pharm. Clin. Res. 2018, 11, 486.