Recepturowe preparaty antyseptyczne do stosowania na skórę

Ze względu na rozprzestrzenianie się koronawirusa SARS-CoV-2, Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization – WHO) podkreśla, że odpowiednia higiena i dezynfekcja rąk w dużej mierze mogą zmniejszać ryzyko infekcji [1]. Ludzkie dłonie odgrywają bowiem istotną rolę w przenoszeniu patogenu między rejonami ciała (nieświadome dotykanie twarzy stwarza wirusowi dostęp do błon śluzowych jamy ustnej, nosa czy oka), powierzchniami (klamki, poręcze, guziki wind, telefony, urządzenia i wyposażenie wnętrz), a także osobami znajdującymi się w otoczeniu. Wirus SARS-CoV-2 należy do wirusów lipidowych, jego zewnętrzną warstwę stanowi tłuszczowa osłonka. Podstawą profilaktyki jest dokładne mycie rąk ciepłą wodą z mydłem. Nie zawsze jednak istnieje możliwość umycia rąk. Niezbędne jest wtedy zastosowanie preparatów, które nie wymagają użycia wody, np. w postaci płynu lub żelu [2].

Głównym składnikiem antyseptycznych preparatów do rąk są alkohole, które mogą być stosowane pojedynczo lub w mieszaninach. Najczęściej wykorzystuje się alkohol etylowy, propylowy lub izopropylowy. Za skuteczniejszy wobec bakterii uważany jest izopropanol (stosowany zazwyczaj w stężeniu 30%, v/v), natomiast silniejszą aktywnością przeciwwirusową charakteryzuje się alkohol etylowy. W preparatach do rąk częściej wykorzystuje się etanol, ponieważ zapach izopropanolu jest nieprzyjemny i drażniący [3-5].

Etanol (Ethanolum 760 g/l, Ethanolum 96º, Alkohol etylowy, Etanol 760 g/l, Spiritus Vini, FP XI) jest to bezbarwna ciecz o charakterystycznym zapachu, która miesza się z wodą i stanowi rozpuszczalnik dla innych substancji [6,7]. Jako składnik pro receptura dostępny jest w stężeniach 96 i 70%. W stężeniu 60–80% wykazuje aktywność przeciwwirusową, przeciwbakteryjną i przeciwgrzybiczą. Mechanizm działania alkoholu etylowego polega na zniszczeniu struktury fosfolipidowej otoczki patogenu i denaturacji jego białek, a także zmianie przepuszczalności błony komórkowej spowodowanej wysokim ciśnieniem osmotycznym roztworu alkoholowego. Najsilniejsze działanie antyseptyczne odnotowuje się dla alkoholu 70% (w ciągu 2 minut zmniejsza liczbę drobnoustrojów o 90%). Nie stosuje się spirytusu stężonego, ponieważ zbyt szybko koaguluje białko w zewnętrznej warstwie patogenu, tym samym tworząc powłokę ochronną uniemożliwiającą dalsze niszczenie jego struktury wewnętrznej. Zbyt wysokie stężenie niesie ponadto ryzyko uszkodzenia skóry, co sprzyja wnikaniu drobnoustrojów [4,6,8,9].

Stężenie etanolu w wodzie może być wyrażone w jednostkach wagowo-objętościowych (g/l), objętościowych lub procentach wagowych. Powszechnie stosowany zapis objętościowy jest uciążliwy ze względu na zjawisko kontrakcji zachodzące podczas rozcieńczania alkoholu wodą (zmniejszenie objętości mieszaniny) [6,10]. W celu rozcieńczenia spirytusu należy zatem przeliczyć stężenia objętościowe na wagowe. W tym celu można posłużyć się tabela- mi alkoholometrycznymi lub skorzystać ze wzoru:

Jako surowiec pro receptura zarejestrowany jest etanol 70% (v/v). Podkreślić należy, że zgodnie z opinią Krajowego Konsultanta ds. Farmacji Aptecznej, stężenie etanolu wyrażone w procentach, bez sprecyzowania, czy jest to procent objętościowy (v/v), czy wago- wy (m/m) odczytuje się jako procent objętościowy (v/v) [11]. Jeżeli apteka nie dysponuje gotowym recepturowym roztworem etanolu 70%, należy go sporządzić przez rozcieńczenie zgodnie z zasadami opisanymi powyżej.

W FP III można znaleźć spirytusy lecznicze (Spirituosa medicata), których działanie rozszerzone jest o składniki zawarte w olejkach eterycznych. Jako preparat o właściwościach odkażających do stosowania na skórę warto wskazać spirytus lawendowy (Lavanduale spiritus). Ma on postać bezbarwnej, przezroczystej cieczy o zapachu lawendy. Sporządzając preparat, 3 cz. olejku lawendowego należy rozpuścić w 692 cz. etanolu 96%, dodać wodę (305 cz.) i silnie wymieszać, a po kilku dniach przesączyć [12]. Olejek lawendowy zawiera w swoim składzie wiele związków aktywnych, m.in. octan linalilu, linalol i terpinen-4-ol [13]. Wykazuje aktywność przeciwdrobnoustrojową i antyseptyczną. Wśród zwyczajowych przepisów stosowanych w praktyce farmaceutycznej warto zwrócić uwagę także na spirytus mentolowy, w skład którego wchodzi mentol (1 cz.) oraz etanol 70% (99 cz.). Mentol występuje w postaci krystalicznego proszku lub igłopodobnych, bezbarwnych kryształków. Substancja bardzo łatwo rozpuszcza się w etanolu 96%. Charakteryzuje się działaniem antyseptycznym na skórę, dodatkowo wykazuje również efekt chłodzenia, przez co łagodzi podrażnienia, świąd i pieczenie skóry [7,10].

Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych opracował monografię narodową dla etanolowego roztworu antyseptycznego do stosowania na skórę (Solutio antiseptica spirituosa ad usum dermicum), który może być wytwarzany przez aptekarzy samodzielnie jako lek galenowy [14]. Monografia opracowana została według rekomendowanego przez WHO składu preparatu do dezynfekcji skóry [15]. Poniżej przedstawiono farmakopealną recepturę etanolowego roztworu antyseptycznego do stosowania na skórę oraz sposób jego wykonania [14, 16, 17]:

Rp.
Glycerolum (85 per centum)                    16,7 ml
Hydrogenii peroxidum 3 per centum      41,7 ml
Ethanolum (96 per centum)                     833,3 ml
Aqua purificata                                     ad 1000,0 ml