Zaburzenia gospodarki lipidowej w doradztwie farmaceutycznym

Badania przesiewowe

Jako farmaceucie powinniśmy mówić o nich głośno. Badania przesiewowe powinny być obowiązkowo wykonywane u osób z co najmniej jednym czynnikiem ryzyka chorób układu krążenia (np. nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, nadwaga czy palenie tytoniu) oraz u wszystkich mężczyzn powyżej 40. roku życia i u kobiet powyżej 50. roku życia, ale także (praktycznie niezależnie od wieku) u osób z tzw. obciążonym wywiadem rodzinnym. Przy prawidłowym lipidogramie wskazane jest powtórzenie badania nie rzadziej niż po 3 latach. Po rozpoczęciu leczenia oznaczenia lipidogramu powinny być wykonywane co 2–3 miesiące w celu dostosowania terapii, aż do osiągnięcia docelowych stężeń lipidów. Po osiągnięciu docelowego stężenia cholesterolu LDL badanie należy powtarzać raz na rok. Badaniami pod kątem zaburzeń lipidowych należy objąć także, co może być dla rodziców zaskoczeniem, małe dzieci z rodzinnym wywiadem dyslipidemii, w tym hipercholesterolemii rodzinnej lub przedwczesnej choroby sercowo-naczyniowej. Pierwsze zmiany miażdżycowe mogą bowiem zacząć powstawać już w dzieciństwie.

Badania – czy tylko na czczo?

To pytanie wydaje się zaskakujące. Przecież tradycyjnie pomiary stężeń lipidów przeprowadza się na czczo (zaleca się, aby w okresie 1–2 tygodni poprzedzających badanie stosować normalną, zrównoważoną dietę i nie stosować głodówek). Badania pokazują jednak, że wyniki oznaczenia stężeń większości frakcji lipidowych są podobne zarówno po posiłku, jak i na czczo. Wyjątek stanowią trójglicerydy, których stężenie po jedzeniu wzrasta średnio o około 30 mg/dl (0,3 mmol/l). Większość osób nie ma trudności z wykonaniem badania na czczo, ale są pacjenci, dla których zgłoszenie się do laboratorium bez uprzedniego spożycia posiłku może być problemem (np. chorzy na cukrzycę). Według nowych wytycznych europejskich aby ułatwić pacjentom wykonanie zleconych badań, nie trzeba wymagać pobierania krwi przed jedzeniem. Jeżeli jednak wynik oznaczenia triglicerydów u pacjenta przekracza pewną wartość, profil lipidowy należy powtórzyć na czczo.

Przyczyny zaburzeń lipidowych

Często pacjenci są zaskoczeni zaburzonym profilem lipidowym (zwłaszcza gdy prowadzą zdrowy tryb życia). Należy wówczas uświadomić, że zaburzenia lipidowe mogą też wynikać z innych schorzeń, np. przewlekłej choroby nerek czy schorzeń endokrynologicznych. Jednym z najlepiej udokumentowanych czynników hormonalnych predysponujących do rozwoju hiperlipidemii jest hipotyreoza. Niedoczynność tarczycy może zwiększać zarówno stężenie cholesterolu, jak i TG. U chorych z jawną niedoczynnością tarczycy sugeruje się nawet, aby nie podejmować farmakologicznego leczenia hiperlipidemii do czasu osiągnięcia przez chorego stanu eutyreozy (wtedy możliwa jest dokładniejsza ocena profilu lipidowego). Zaburzenia lipidowe mogą być również skutkiem stosowania niektórych leków (np. glikokortykosteroidów). Warto więc przeprowadzić w aptece przegląd wszystkich leków przyjmowanych przez pacjenta. Istotnym zagadnieniem, o którym należy wspomnieć, jest hipercholesterolemia rodzinna (FH od ang. familial hypercholesterolemia). To schorzenie uwarunkowane genetycznie, prowadzące do bardzo wysokiego stężenia cholesterolu LDL już od najmłodszych lat. Osoby ze zdiagnozowaną rodzinną hipercholesterolemią powinny być świadome tego, że choroba z dużym prawdopodobieństwem może zostać przekazana ich potomstwu. Pediatrę należy wówczas poinformować o rodzinnym obciążeniu chorobą oraz regularnie wykonywać badania kontrolne lipidów we krwi dziecka. W ten sposób można wdrożyć wczesną profilaktykę chorób sercowo-naczyniowych.

Objawy kliniczne

Dość często pacjenci przekonują nas, że badania kontrolne nie są im potrzebne („Przecież nic mnie nie boli”). Niestety, zaburzenia lipidowe to „cichy zabójca”. Przez długi czas nie powodują żadnych uciążliwych dolegliwości i nie dają niepokojących objawów. To dlatego pacjenci trafiają do lekarza zbyt późno, czyli dopiero wówczas, gdy zaczyna szwankować układ krążenia oraz trzustka.

Podejrzenie dyslipidemii (szczególnie rodzinnej hipercholesterolemii) powinny nasuwać żółtaki płaskie powiek oraz tzw. rąbek starczy rogówki. Obwódka starcza to białawy pierścień przy rąbku rogówki powstający na skutek odkładania się w niej złogów cholesterolu (choć oczywiście zdarza się, że występuje ona u osób zupełnie zdrowych). Jednym z objawów może być także pojawienie się tzw. żółtaków cholesterolowych, czyli małych żółtych grudek, które tworzą się w okolicy wewnętrznych kącików oka. Zmiany te są często symetryczne, mogą zajmować wszystkie cztery powieki, chociaż częściej zdarzają się w powiekach górnych. Tak jak w przypadku rąbka starczego, kępki żółte powstają jednak również u osób, u których nie ma żadnych zaburzeń lipidowych; są wtedy traktowane jedynie jako defekt natury kosmetycznej. Guzki powstałe ze złogów cholesterolu mogą się także lokalizować na ścięgnach (najczęściej w ścięgnie Achillesa).