Bóle głowy w praktyce farmaceuty. Jak doradzać pacjentom?

Dobre rozpoznanie przyczyn bólu głowy jest podstawą właściwego doboru leku przeciwbólowego dla pacjenta.

Jako farmaceuci konsultujemy (tak, w tym przypadku powinno mieć to taki charakter – nie bójmy się użyć tego określenia) wielu pacjentów z bólem głowy. Nie dajmy się zgubić rutynie i ograniczyć jedynie do polecenia określonego leku przeciwbólowego. Owszem, już samo wykluczenie przeciwwskazań i takie dopasowanie specyfiku, które uwzględnia możliwe interakcje z innymi przyjmowanymi przez pacjenta preparatami, jest czasochłonne, ale niekiedy już zadanie dwóch, trzech dodatkowych pytań może istotnie poprawić rozpoznawalność przyczyn (zwłaszcza w przypadku przewlekłych bólów głowy). Celem tego artykułu jest zwrócenie uwagi na ich różnorodność. Warto zaznaczyć, że bóle głowy dotyczą niemal wszystkich grup wiekowych. Są, co ciekawe, najczęstszym problemem, z jakim spotykają się neurolodzy dziecięcy.

Podział i mechanizm bólu głowy

Bóle głowy dzielimy na samoistne (pierwotne) oraz objawowe (wtórne). Te ostatnie, jak sama nazwa wskazuje, stanowią zwykle jeden z objawów określonych chorób, np. zaburzeń naczyniowych czy też stanów rozrostowych. Mogą być też wynikiem urazu głowy lub zatrucia. Dominują oczywiście bóle głowy pierwotne, jednak w praktyce farmaceutycznej nie należy lekceważyć tej drugiej grupy. Wrażliwość

na ból wykazuje względnie niewiele struktur czaszki. Mózg nie ma bowiem czuciowych receptorów bólowych. Istnieją więc liczne teorie, które próbują wyjaśnić patomechanizm określonego rodzaju bólu głowy. Każda z nich pozostawia jeszcze wiele elementów wymagających ostatecznego wytłumaczenia. W przypadku wtórnych bólów głowy mechanizm ich powstawania ma związek z uciskiem lub pociąganiem struktur wewnątrzczaszkowych. Ból tego rodzaju może także wynikać ze zmian patologicznych w zatokach żylnych mózgu. Jeszcze bardziej złożone hipotezy wiążą się z bólami samoistnymi, takimi jak np. migrena. Mimo upływu lat ciągle aktualna jest teoria wskazująca na istnienie zaburzeń naczynioruchowych. Z kolei według innych hipotez u podłoża migreny leżą zaburzenia czynności bioelektrycznej mózgu i zwiększone wydzielanie mediatorów zapalnych. Naukowcy są jednogłośni wyłącznie co do podstawowej funkcji bólu (rola ostrzegawczo-ochronna). Ból wymusza bowiem ograniczenie aktywności i w wielu przypadkach jest pierwszym objawem skłaniającym do kontaktu z lekarzem lub farmaceutą.

Nadużywanie leków przeciwbólowych jako przyczyna bólów głowy

Ból głowy z powodu nadużywania ogólnodostępnych leków przeciwbólowych to wcale nie- rzadkie zjawisko. Początkowo leczenie  przynosi  ulgę,  jednak z czasem skuteczność jest coraz mniejsza. Ból zaczyna pojawiać się częściej i nasila się, gdy chory odstawia leki. Powstaje mechanizm błędnego koła: pacjent przyjmuje leki z powodu uporczywego bólu głowy, a ból ten spowodowany  jest  przewlekłym przyjmowaniem leków. Dotychczasowe badania wskazują, że u podłoża tego zjawiska leżą pewne ośrodkowe dysfunkcje (związane między innymi z układem nagrody), a nadużywanie doraźnych leków przeciwbólowych u osób z tego rodzaju zaburzeniami powoduje odwracalne obniżenie progu bólu. Jedyną skuteczną zasadą postępowania leczniczego jest wówczas odstawienie leków przeciwbólowych (pod opieką lekarza). W przypadku, kiedy pacjent wciąż wraca do apteki po środki przeciwbólowe dostępne bez recepty, warto zwrócić na to uwagę. Zwłaszcza że według niektórych szacunków blisko 20% populacji jest uzależnione od leków przeciwbólowych. Należy odróżnić opisane wyżej zjawisko od polekowych bólów głowy. Rozmaite leki, przyjmowane w standardowych dawkach, mogą wywołać ból głowy jako objaw uboczny. Dotyczy to np. środków rozszerzających naczynia stosowanych w chorobie wieńcowej lub środków antykoncepcyjnych.