Nowoczesna receptura 10.04.2024 Autor: dr hab. prof. UR Maciej Bilek

Czy zagraniczne farmakopee mogą się przydać w polskiej aptece?

Leki apteczne: leczenie grzybic skóry

Te dwie receptury: Zolfo e acido salicilico unguento i Pommade cupro-zincique, to zaledwie początek ogromnych możliwości terapeutycznych, które dają nam leki apteczne w zakresie grzybic skóry! Znamy sytuacje, w których schorzenia te nie reagują na terapię lekami OTC z klotrymazolem, mikonazolem czy terbinafiną. To znakomita okazja, aby polecić wówczas pacjentowi samodzielnie wykonane leki apteczne! Nie ma sensu promować ich „w pierwszym rzucie”, ale właśnie dopiero po stwierdzeniu nieskuteczności leków „gotowych”. Europejskie receptariusze dają nam doprawdy rewelacyjne narzędzia!
Farmakopea Czeska przekazuje recepturę wręcz legendarną i powszechnie niegdyś wykorzystywaną w całej Europie: Whitfieldova mast (Unguentum Whitfield), wyróżniająca się obecnością dwóch substancji czynnych – kwasu benzoesowego i salicylowego:

Acidum salicylicum 5,0 g
Acidum benzoicum 12,0 g
Adeps lanae 83,0 g

Taki skład zapewnia skuteczność w grzybicach: z towarzyszącą hiperkeratozą, z towarzyszącym świądem oraz nadkażeniami bakteryjnymi. Unguentum Whitfield wyróżnia się stosunkowo niską ceną. Należy przy tym zaznaczyć, że konieczne jest użycie kwasu salicylowego i benzoesowego zmikronizowanego (w moździerzu lub młynku). Maść przechowuje się w temperaturze 8–15ºC i chroni od światła.
Kolejna czeska propozycja, tym razem płynna postać leku, to Roztok Fraeserův (Solutio Fraeser) o złożonym, bardzo bogatym składzie:

Acidum benzoicum 2,7 g
Acidum salicylicum 2,7 g
Iodi solutio ethanolica 13,5 g
Camphorae spiritus 81,1 g

Uwaga! Jak widzimy, w składzie uwzględnione są kolejne dwie czeskie receptury: Roztok jodu ethanolový (syn. Roztok jodu ethanolický, Iodi solutio ethanolica):

Iodum 65,0 g
Kalii iodidum 25,0 g
Aqua purificata 84,0 g
Ethanolum 96% (V/V) 826 g

oraz Kafrový líh (Camphorae spiritus):

Camphora racemica 100,0 g
Ethanolum 96% (V/V) 570,0 g
Aqua purificata 330,0 g

Sporządzając Roztok Fraeserův, należy pamiętać, aby kwas benzoesowy i kwas salicylowy rozpuścić w spirytusie kamforowym i do tak otrzymanego roztworu wprowadzić dopiero etanolowy roztwór jodu (ten zaś sporządza się poprzez rozpuszczenie jodku potasu w wodzie, dodanie jodu i na koniec dopiero, stopniowo i mieszając, etanolu 96%). Lek należy chronić od światła.

Płynną postać leku z jodem, choć znacznie prostszą w wykonaniu, proponuje także Farmakopea Włoska. To Iodio e acido salicilico soluzione cutanea (syn. Iodio-salicilica soluzione idroalcoolica):

Iodio (jod) 1 g
Acido salicilico (kwas salicylowy) 1 g
Etanolo 96 per cento (etanol 96%) 66,2 g
Acqua depurata (woda) 31,8 g

W źródłach włoskich lek ten opisywany jest jako bardzo skuteczny, szczególnie w przypadku stwierdzonej oporności na leki syntetyczne. Niekorzystne będzie odwracalne zabarwienie skóry oraz plamienie odzieży. Wskazana jest również ostrożność – unikanie kontaktu z błonami śluzowymi i oczami. W czasie sporządzania pamiętać należy, aby w pierwszej kolejności jod i kwas salicylowy rozpuścić w etanolu i na koniec rozcieńczyć wodą. Przechowywanie leku: w dobrze zamkniętym pojemniku, chronić od światła.

(Nie)wielkie modyfikacje

Leki apteczne dają jeszcze inne możliwości: mogą stanowić cenne z terapeutycznego punktu widzenia modyfikacje powszechnie znanych leków „gotowych”. Znakomitych przykładów dostarcza nam znowu Farmakopea Czeska. Oto receptura Roztok Jarischův (Solutio Jarisch):

Acidum boricum 20,0 g
Glycerolum 85% 40,0 g
Aqua purificata 940,0 g

Od 3-procentowego roztworu kwasu borowego różni się niższym stężeniem oraz dodatkiem glicerolu 85%. Dzięki tym dwóm modyfikacjom ryzyko podrażnień i nadmiernego wysuszenia skóry jest mniejsze. Zgodnie z zaleceniem farmakopealnym lek należy przechowywać w temperaturze od 15ºC do 25ºC i chronić od światła.

Drugi przykład: Ethakridin-laktát roztok (Ethacridini lactatis solutio), czyli wodny roztwór mleczanu etakrydyny jednowodnego. Wedle Farmakopei Czeskiej można sporządzić go jako roztwór 0,1% lub 1,0%. Wyższe stężenie, niedostępne w postaci leków „gotowych”, pozwala zastosować roztwór miejscowo, w zastrzałach i zanokcicy (zakażenia bakteryjne wałów paznokciowych). Przechowywanie w warunkach analogicznych jak Roztok Jarischův.

Farmakopealne inspiracje

Jak widzimy, nie tylko polską, lecz także zagraniczne, europejskie farmakopee można wykorzystać w codziennej aptecznej praktyce! Leki apteczne na podstawie receptur tych warto sporządzać tylko w uzasadnionych sytuacjach (np. grzybice skóry oporne na leki „gotowe”), mogą one jednak stać się znaczącym wyróżnikiem apteki. Cóż bowiem lepiej zbuduje autorytet farmaceuty, jak samodzielnie wykonany i zarekomendowany lek?

A gdybyśmy zaglądnęli do farmakopei pochodzących z krajów położonych na innych kontynentach? Jakie receptury ujęto w farmakopeach krajów azjatyckich, amerykańskich, afrykańskich? Czy są bardzo odległe od naszej codziennej praktyki recepturowej? Po odpowiedzi zapraszamy do kolejnego numeru!

Czytelników zainteresowanych tematem odsyłamy do poprzedniego numeru. Przypomnijmy, że dzięki recepturom ujętym w Farmakopei Polskiej XIII sporządzać można:

maść przeciw odmrożeniom,
niedostępny już jako lek koncentrat do sporządzania płynu do jamy ustnej (Gargarisma prophylacticum),
maść z kwasem salicylowym do zastosowania w potówkach,
lek o działaniu ochronnym i natłuszczającym suchą, podrażnioną skórę: maść białą,
leki na trądzik: maść siarkową, pastę cynkową z ichtamolem.