Leki nasenne i bezsenność z perspektywy farmaceuty

Bezsenność to zaburzenie rytmu snu i czuwania, charakteryzujące się trudnościami w zasypianiu, częstym przebudzaniem w nocy i (lub) niską jakością snu prowadzące do pogorszenia funkcjonowania w czasie dnia.

W Polsce na problemy ze snem skarży się ponad połowa populacji. Bezsenność częściej występuje u kobiet, a także u osób w podeszłym wieku oraz ze współistniejącymi chorobami przewlekłymi. Szacuje się, że częstość występowania objawów bezsenności u osób powyżej 65. roku życia wynosi
od 30 do 48%. W praktyce w aptece mamy styczność z tym z problemem:

• realizując recepty na leki stosowane w zaburzeniach snu,
• doradzając pacjentom proszącym o preparat bez recepty przy problemach ze snem,
• konsultując pacjenta przy wydawaniu leków, które mogą zwiększać ryzyko zaburzeń snu.

W tym artykule przybliżymy problem bezsenności w kontekście tych trzech scenariuszy.

Rodzaje i przyczyny bezsenności

Problemy ze snem mogą być zarówno pierwotne, jak i wtórne, czyli występujące samoistnie lub towarzyszące innym chorobom. Ze względu na czas trwania objawów bezsenność można podzielić na bezsenność przygodną (do kilku dni), krótkotrwałą (do 4 tygodni) lub bezsenność przewlekłą (powyżej 1 miesiąca).

Bezsenność przygodna i krótkotrwała spowodowana jest najczęściej sytuacjami stresującymi, zmianą trybu życia (np. zmianą stref czasowych – tzw. jet lag, pracą na nocną zmianę) czy ostrymi stanami chorobowymi (np. infekcją, bólem). Bezsenność przewlekła związana jest przeważnie z chorobami psychicznymi (depresją, stanami lękowymi), a także innymi chorobami przewlekłymi i ich objawami. Może ona wynikać również z działania lub odstawienia substancji psychoaktywnych.

U osób starszych problemy ze snem mogą wynikać także z naturalnej zmiany struktury snu. Po ok. 50. r.ż. spada zapotrzebowanie na sen i dochodzi do skrócenia jego całkowitego czasu, w tym również czasu snu głębokiego. Zwiększa się też latencja snu, czyli czas od momentu położenia się do snu do zaśnięcia. Sen się spłyca, zwiększa się liczba wybudzeń. Dochodzi również do uszkodzenia mechanizmów regulacji snu oraz zmian w rytmie okołodobowym – pojawiają się drzemki w ciągu dnia oraz coraz wcześniejsze pobudki. W konsekwencji zmniejsza się również wydajność snu, czyli procentowa ilość snu w czasie spędzonym w łóżku. Po 65. roku życia u co najmniej połowy pacjentów pojawia się także nykturia (oddawanie moczu w nocy, z częstością większą niż 1–2 razy), co dodatkowo utrudnia utrzymanie prawidłowego snu.

Leki powodujące problemy z zaśnięciem

• Również alkohol i kofeina, a także leki mogą powodować problemy z zaśnięciem. Przykłady to:
• beta-blokery, takie jak propranolol, metoprolol,
• niektóre leki przeciwdepresyjne, takie jak np. fluoksetyna i inne SSRI, ale także wenlafaksyna i bupropion,
• selegilina,
• piracetam,
• teofilina,
• salbutamol,
• glikokortykosteroidy, takie jak prednizon czy deksametazon,
• pseudoefedryna.

W większości przypadków, jeśli lek jest przyjmowany przewlekle, problem ustępuje, o czym warto poinformować pacjenta. W przypadku leków przeciwdepresyjnych, jeśli pacjent jest po nich pobudzony (czyli zaktywizowany, co często jest pożądanym efektem), zaleca się ich przyjmowanie rano, a jeśli wywołują nadmierną sedację (która może być pożądana lub nie), to na wieczór. Piracetam zaleca się przyjmować rano i w południe, właśnie aby zmniejszyć ryzyko zaburzeń snu. Pseudoefedryna jest jedynym lekiem bez recepty z tej listy i często powoduje bezsenność, więc pacjentom z tym problemem lepiej odradzać stosowania wszystkich leków na przeziębienie, które ją zawierają.

Objawy bezsenności

Pacjent cierpiący na bezsenność może skarżyć się na:

• trudności w zasypianiu,
• problemy z utrzymaniem snu i częste przebudzanie się w nocy,
• wczesne budzenie się,
• niską jakość snu (brak poczucia wypoczęcia).

Pacjent z bezsennością może spać zbyt długo lub zbyt krótko, może wybudzać się w środku nocy i/lub mieć zbyt mało fazy głębokiego snu, aby sen był odpowiedniej jakości. Chroniczne problemy ze snem skutkują zmęczeniem, gorszym samopoczuciem pacjenta, problemami z codziennym funkcjonowaniem, w tym problemami z koncentracją. Powodują zaburzenia metaboliczne i zwiększają ryzyko otyłości. Zwiększają również ryzyko wystąpienia lub nawrotu depresji.

Higiena snu

Przestrzeganie zasad poprawiających jakość snu jest przydatne dla każdego chorego borykającego się z problemami ze snem, dlatego w celu dodatkowego wsparcia pacjenta:

• zachęć do przestrzegania dobrej higieny snu – tj. stałych pór kładzenia się spać i wstawania, zapewnienia ciszy i optymalnej temperatury w sypialni, usunięcia z pomieszczeń i ograniczenia używania przed snem urządzeń emitujących światło i stymulujących aktywność (np. telewizora, telefonu komórkowego),
• wyjaśnij, jak ważna jest aktywność fizyczna w ciągu dnia i jej wpływ na głębszy i dłuższy sen,
• zachęć do relaksacyjnych kąpieli i/lub aromaterapii, np. z olejkiem lawendowym,
• zaleć redukcję ilości substancji stymulujących – kofeiny, teofiliny (w herbacie) i nikotyny w ciągu dnia, zwłaszcza spożywania ich na noc przed snem,
• wyjaśnij, że choć alkohol ma działanie uspokajające, powoduje płytszy, przerywany sen, wczesne wybudzenie i niską jakość snu.