Nie taki diabeł straszny, jak go malują (jak wprowadzano opiekę farmaceutyczną)

W dobie szybkich zmian w systemie opieki zdrowotnej zawód farmaceuty nabiera znaczenia oraz intensywnie się rozwija. Niestety, mimo że farmaceuci reprezentują tradycyjny zawód medyczny o starożytnych korzeniach, często traktowani są przez osoby spoza środowiska z dozą niepewności i postrzegani są jako technicy, a nie eksperci.

Idea opieki farmaceutycznej

Tradycyjnie farmacja była postrzegana jako dyscyplina sytuująca się pomiędzy naukami medycznymi i chemicznymi oraz jako zawód, którego zadaniem ma być zapewnienie bezpiecznego stosowania leków. Na początku XX wieku farmaceuci pełnili funkcję aptekarzy – przygotowywali produkty lecznicze secundum artem (zgodnie ze sztuką) do użytku leczniczego. Do lat 50. XX wieku produkcja produktów leczniczych na dużą skalę oraz wprowadzenie statusu prawnego dla większości środków leczniczych wyłącznie na receptę ograniczyły rolę farmaceutów do sporządzania mieszanek, wydawania i etykietowania gotowych produktów. Do połowy lat 60. farmaceuci ewoluowali natomiast w kierunku praktyki bardziej zorientowanej na pacjenta i rozwinęli koncepcję farmacji klinicznej. Zapoczątkowało to okres gwałtownych przemian, który charakteryzował się rozszerzeniem i integracją funkcji zawodowych, jak również zwiększoną różnorodnością zawodową i bliższą interakcją z lekarzami i innymi pracownikami służby zdrowia [1–3]. W 1990 roku amerykańscy autorzy Charles Hepler i Linda Strand napisali przełomowy artykuł na temat opieki farmaceutycznej [2]. Definicja sformułowana przez Heplera i Stranda umieszczała opiekę nad pacjentem w centrum praktyki farmaceutycznej:

Opieka farmaceutyczna to odpowiedzialne zapewnienie terapii lekowej w celu osiągnięcia określonych wyników, które poprawiają jakość życia pacjenta. Te wyniki to (1) wyleczenie choroby, (2) eliminacja lub zmniejszenie symptomatologii pacjenta, (3) zatrzymanie lub spowolnienie procesu chorobowego, lub (4) zapobieganie chorobie lub symptomatologii.

Ostatecznie, na początku lat 90. przyjęto jej pierwszy model, podkreślając, że rola farmaceuty polega na odpowiedzialnym zapewnianiu terapii lekami w celu osiągnięcia określonych wyników, które poprawiają jakość życia pacjenta [2]. Dzięki temu – w różnym stopniu, w różnych środowiskach i krajach – magistrzy farmacji są dziś przeważnie uznawani za ekspertów w dziedzinie leków, ich rolą jest współpraca z pacjentami, lekarzami i innymi pracownikami służby zdrowia w celu optymalizacji zarządzania lekami, by uzyskać pozytywne wyniki zdrowotne.

Przegląd wybranych krajów

Do krajów z zaawansowanym systemem opieki farmaceutycznej można zaliczyć dziś większość państw Europy, m.in. Wielką Brytanię i Szwajcarię, oraz państwa Ameryki Północnej, np. Stany Zjednoczone. Jednak nierzadko droga farmaceutów do osiągnięcia ugruntowanej pozycji w opiece nad pacjentem była wyboista i usłana cierniami. Opisany poniżej przykład Szwajcarii, która wdrożyła rozbudowany model opieki dopiero w 2015 roku, dobrze pokazuje wyzwania, z którymi musiały zmierzyć się apteki.

Wielka Brytania

Współczesna historia farmacji w Wielkiej Brytanii zaczyna się w momencie założenia Towarzystwa Farmaceutycznego w 1841 roku [4]. Wiek XIX był okresem stopniowej profesjonalizacji tej dziedziny, wraz z wprowadzeniem egzaminów i rejestracji. Praktyka aptekarska polegała głównie na wytwarzaniu i sprzedaży leków, czasami na wypisywaniu recept oraz doradzaniu pacjentom. Niestety, tradycyjna doradcza rola farmaceuty w dużej mierze wygasła po utworzeniu Narodowej Służby Zdrowia (NHS) w 1948 roku, w wyniku powojennych zmian w kształceniu farmaceutów i ich dużego obciążenia codzienną pracą. Rola ta została wskrzeszona dopiero po interwencji ministerialnej w 1981 roku, gdy rozpoczęto programy pilotażowe angażujące farmaceutów w promocję zdrowia, planowanie rodziny, nadzorowanie bezpieczeństwa leków, przegląd uzębienia, zapobieganie chorobom wieńcowym i wykonywanie podstawowych badań. Programy reklamowane były hasłem „Zapytaj farmaceutę: otrzymasz pomoc, której potrzebujesz”.

W 1986 roku ukazał się raport fundacji Nuffield, w którym spośród 96 zaleceń 26 dotyczyło farmacji środowiskowej i który rozpoczął szerszą debatę publiczną. W jej wyniku w 1987 roku rząd opublikował swój program poprawy podstawowej opieki zdrowotnej zawierający rozdział poświęcony usługom farmaceutycznym. Zawierał on zalecenie, aby apteki były wykorzystywane do celów edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia. Brytyjski rząd uznał, że apteki są dobrze przygotowane do tego zadania, ponieważ każdego dnia odwiedza je duża liczba zdrowych ludzi. Takie państwowe wsparcie było następstwem wielu inicjatyw farmaceutów, którzy coraz bardziej angażowali się w usługi związane np. z rzucaniem palenia, z pomocą osobom uzależnionym od alkoholu i narkotyków oraz kwestiami zdrowia seksualnego. Programy opieki farmaceutycznej uzyskały również rządowe finansowanie.

W latach 90. rola farmaceutów została jeszcze bardziej wzmocniona – zidentyfikowano 22 role farmaceutyczne w zakresie zdrowia publicznego. Obejmowały one podstawowe czynności wykonywane w aptece oraz bardziej ogólne czynności z zakresu zdrowia publicznego, takie jak udział farmaceutów w kampaniach prozdrowotnych. W 2005 roku Rada Brytyjskiego Królewskiego Towarzystwa Farmaceutycznego podjęła decyzję o dalszym wzmacnianiu roli farmacji w zakresie zdrowia publicznego, które trwa do dzisiaj. W Wielkiej Brytanii opieka farmaceutyczna najczęściej jest finansowana ze środków pochodzących z budżetu ubezpieczenia zdrowotnego.