Pacjent z cukrzycą w aptece

W praktyce diabetycy nie pytają w aptece o interakcje leków czy nowe terapie, lecz o dużo bardziej z pozoru trywialne aspekty leczenia, takie jak obsługa wstrzykiwacza, glukometru czy nakłuwacza.

Podręcznikowo przez opiekę farmaceutyczną nad cukrzykiem rozumie się optymalizację farmakoterapii i doradzanie w zakresie stosowania nowoczesnych leków przeciwcukrzycowych. W tym artykule skupimy się jednak na praktycznej stronie leczenia, związanej z instruowaniem pacjentów, jak „technicznie” podawać insulinę.

Peny insulinowe i rola farmaceuty

Wstrzykiwacze insuliny to wyroby medyczne, z którymi farmaceuci mają mało styczności, mimo że na co dzień wydają insulinę w swoich aptekach. Jak dotąd udzielanie instruktaży obsługi sprzętu dla cukrzyka było domeną specjalnie przeszkolonych pielęgniarek i położnych, posługujących się tytułem edukatora ds. diabetologii (edukatorem może być też osoba bez wykształcenia medycznego, ale po odpowiednich kursach i z wieloletnim stażem pracy w ośrodku o profilu diabetologicznym). Stanowiska tego nie należy mylić z funkcją społecznego edukatora cukrzycy, którym może zostać każdy po kilkudniowym kursie. Z racji wykształcenia i łatwego dostępu do aptek funkcje te powinny być częściowo pełnione przez farmaceutów, tym bardziej że to my możemy przy każdym zakupie upewnić się, czy pacjent prawidłowo stosuje leki na cu- krzycę i czy nie ma problemu ze sprzętem medycznym.

O ile w przypadku leków czasem wystarczy przeczytać ulotkę, aby zrozumieć, jak stosować dany preparat, o tyle insulin żaden polski pacjent nie stosuje, jak zaleca instrukcja. Mowa tu m.in. o jednorazowych igłach i lancetach, które w praktyce stosowane są wielorazowo, aż do stępienia, pomimo wyraźnych zaleceń producentów, by wymieniać je po każdym użyciu. Ale o tym w dalszej części…

Rodzaje penów insulinowych

Pierwszy pen został opracowany w Danii w 1985 r. przez NovoNordisk i od tego czasu powstało wiele modyfikacji. Jeśli chcemy instruować pacjenta, warto znać przynajmniej najpopularniejsze w Polsce modele, tj. NovoPen 4, HumaPen SAVVIO, GensuPen2 i Solostar. Najważniejsze jednak, żeby rozumieć generalną zasadę działania penów i nie bać się pomóc pacjentowi w obsłudze takiego urządzenia, nawet jeśli nie znamy akurat konkretnego modelu.

Co musisz wiedzieć?

Najważniejsze zasady, które dotyczą każdego  pena, mówią o tym, że:

1. Pacjent musi mieć osobny pen do każdego rodzaju insuliny, najlepiej każdy innego koloru. Niedopuszczalne jest przekładanie wkładów, bo to drastycznie zwiększa ryzyko pomyłki.
2. Igłę należy często zmieniać, bo stępiona powoduje ból, zwiększa ryzyko  infekcji, a także istnieje ryzyko zatkania przez naskórek lub wykrystalizowaną insulinę. Po- mimo zaleceń producentów, lekarze informują pacjentów, że mogą wielokrotnie używać jednej igły. W aptekach wydaje się jedną igłę na ampułkę insuliny i rzadko kiedy pacjent dokupuje więcej igieł, jeśli farmaceuta sam tego nie proponuje.
3. Mętną insulinę należy wymieszać, rolując w poziomie pena 10x, następnie obracając pen w pionie o 180º również 10x. Po wymieszaniu należy skontrolować, czy zawiesina jest jednorodna – jeśli nie, należy powtórzyć zabieg.
4. Każdorazowo przed podaniem należy wypuścić pęcherzyki powietrza (czyli inaczej niż przy heparynach) i kropelkę insuliny. Wstrzyknięcie podskórne powietrza nie jest nie- bezpieczne, ale sprawia, że podana dawka będzie mniejsza niż odmierzona.
5. Powietrze i kroplę wypuszczamy, trzymając pena igłą do góry. Producenci podają różne zalecenia co do liczby jednostek, jaką należy upuścić. Instrukcja NovoPena mówi o 4 j. przy nowym wkładzie, a 1 j. przy każdym kolejnym  użyciu  oraz o tym, żeby skontrolować drożność igły po obecności kropli zbierającej się na szczycie. Z kolei z HumaPena upuszczamy po 2 j., aż do uzyskania strumienia (nie tylko kropli!) insuliny – co jest mało praktyczne, bo insulina może skapywać po ubraniu. Niezależnie od tych niuansów, najważniejsze to za każdym razem skontrolować drożność igły!
6. Załadowanych penów NIE przechowuje się w lodówce, nawet w lecie. Ryzyko rozłożenia insuliny jest nikłe – tu należy rozwiewać wątpliwości pacjentów. Jeśli jednak cukrzyk zostawił pen w pełnym słońcu lub roz- grzanym samochodzie, wkład trzeba będzie wymienić.
7. Po dokonaniu nakłucia należy poczekać 5-6 sekund przed wyjęciem igły, a miejsca po nakłuciu nie należy masować ani przecierać alkoholem.
8. Farmaceuta powinien umieć wyjaśnić też, jaką igłę powinien zastosować pacjent oraz w jakie miejsca i jak (z ukosa czy prostopadle) pacjent powinien podawać insulinę. Uwaga: w ciąży można podawać insulinę w brzuch.

Warto zapoznać się ze szczegółowymi instrukcjami (instrukcje do pobrania zgromadzono pod adresem opieka.farm/pliki/peny-instrukcje), jednak każdy powinien przećwiczyć te czynności na prawdziwej insulinie.

Jak zdobyć peny do apteki?

Producenci nie przewidują zaopatrzenia aptek w peny do wydawania pacjentom. Jeśli pacjent potrzebuje wymienić pen na nowy, skieruj go do poradni diabetologicznej, a w razie pilnej potrzeby na dyżurkę na oddziale szpitalnym. Zwykle nowy pen dostanie od ręki. Warto jednak zamówić do apteki peny do nauki i instruktażu. Zamawiając taki egzemplarz u przedstawiciela, wyraźnie po- wiedz, że nie wydasz go pacjentowi, tylko będzie służył demonstracji. Pen podpisz nazwą apteki i naklejką z napisem „do instruktażu”, żeby przypadkiem nie wydać go pacjentowi.

Kompatybilność pomiędzy różnymi markami

Najważniejsza różnica pomiędzy penami to obecność gwintu. W NovoPenach jest on na ampułkach, a w pozostałych na penie. Sprawia to, że nie ma możliwości użycia NovoPena do podania insuliny innej niż firmy NovoNordisk. HumaPenem można podać insulinę innych firm (za wyjątkiem NovoNordisk), jednak jest to praktyka niezalecana przez wszystkich producentów z uwagi na to, że nie ma wówczas gwarancji, że odmierzona dawka będzie równa faktycznie podanej.

Do insulin z gwintem (NovoNordisk) należy wydawać tylko igły Novofine, mimo że każdy rodzaj można nakręcić na każdy pen. Tylko igły Novofine mają w kapturku miarkę na 20 j. insuliny, dzięki czemu ty albo sam pacjent jesteście w stanie skontrolować, czy pen dobrze dawkuje lek.

Pen insulinowy przyniesiony przez pacjenta może mieć założoną igłę. Pamiętaj, żeby zawsze w takiej sytuacji prosić pacjenta o jej usunięcie – nigdy nie rób tego sam. Jeśli instruktażu udzielasz na penie pacjenta, włóż rękawiczki.