Choroba zwyrodnieniowa stawów z perspektywy farmaceuty

Choroba zwyrodnieniowa stawów (ChZS) rozwija się w wyniku zaburzenia równowagi między procesami degradacji i syntezy chrząstki stawowej. Stopniowo zmniejsza się ilość chrząstki stawowej, z czasem uszkodzeniu ulegają również inne struktury stawowe, co w efekcie prowadzi do bólu i ograniczenia ruchomości stawów.

ChZS nie należy mylić z reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS), które jest chorobą autoimmunologiczną, ujawniającą się zazwyczaj w młodym wieku. Uszkodzenie stawu przebiega w wyniku toczącego się stanu zapalnego, podczas gdy w ChZS wynika ono z urazów oraz starzenia się organizmu. Pacjenci rzadko informują farmaceutę, że chorują na ChZS, często mówiąc, że proszą o lek przeciwbólowy na „reumatyzm” lub bóle reumatyczne. Rzadko kiedy mają wówczas na myśli RZS, które dotyczy tylko 1% populacji. Zwyrodnienie stawów dotyka 60% osób po 65. r.ż. i 80% osób po 75. r.ż. Jest więc schodzeniem, na które cierpi większość starszych osób, więc starsi pacjenci proszący o leki na stawy, preparaty z kwasem hialuronowym do iniekcji dostawowych, leki przeciwbólowe, glikokortykosteroidy do iniekcji dostawowych i żele rozgrzewające lub chłodzące, cierpią właśnie na chorobę zwyrodnieniową stawów. Warto więc zapoznać się z podstawowymi informacjami na jej temat, a także z aktualnym stanem wiedzy na temat skuteczności preparatów, które w większości dostępne są bez recepty.

Objawy ChZS

Rozwój chorób zwyrodnieniowych stawów jest procesem stopniowym. Najczęstsze dolegliwości to:

• przeszywający ból nasilający się podczas wysiłku (z czasem może stać się stały),
• sztywność i problem z „rozruszaniem się” po wstaniu z łóżka lub odpoczynku, ustępujące po ok. 30 minutach dzięki aktywności fizycznej,
• uczucie ocierania w stawie,
• zmiany obrysu stawu przez jego przerost i obrzęk,
• przykurcze zgięciowe.

Pacjenci cierpiący na ChZS skarżą się na ból, który nasila się podczas aktywności, sztywność stawów po spoczynku oraz uczucie „chrupania” w kościach.

Przyczyny i czynniki ryzyka

Czynniki o udowodnionym wpływie na rozwój ChZS to:

• wiek (im starszy pacjent, tym większe prawdopodobieństwo procesów zwyrodnieniowych),
• płeć (częściej chorują kobiety),
• czynniki genetyczne,
• przeciążenie stawów (np. w wyniku pracy fizycznej, przewlekłego intensywnego wysiłku fizycznego, uprawiania sportów obciążających stawy),
• otyłość (szczególnie obciążony staw kolanowy i w mniejszym stopniu biodrowy).

Zwyrodnienie stawów może dotyczyć także osób młodszych, ale w tej grupie najczęściej związane jest z wcześniejszymi urazami bądź wadami anatomicznymi.

Leczenie choroby zwyrodnieniowej stawów

Główne cele leczenia choroby zwyrodnieniowej stawów to zmniejszenie bólu, poprawa funkcji stawów oraz hamowanie postępu choroby. Podstawowe znaczenie ma edukacja chorego i zastosowanie metod niefarmakologicznych. Farmakoterapia pełni funkcję pomocniczą, pozwala na opanowanie objawów choroby, jednak dotychczas brakuje skutecznych środków hamujących procesy zwyrodnieniowe i odbudowujących chrząstkę stawową.

• Aktywność fizyczna

Pacjenci cierpiący na chorobę zwyrodnieniową stawów często unikają aktywności fizycznej ze względu na dolegliwości bólowe oraz w obawie przed kontuzjami. Mogą mieć też błędne przekonania, że ruch sprawi, że szybciej „zużyją” im się stawy. Tymczasem odpowiednio dobrane ćwiczenia są bezpieczne i stanowią integralny element leczenia. Regularna aktywność fizyczna pozwala na polepszenie ruchomości stawów, wzmocnienie mięśni otaczających je oraz zmniejszenie bólu i sztywności stawów. Szczególnie polecana jest kombinacja ćwiczeń siłowych, rozciągających oraz aerobiku.
Przypominaj więc pacjentom, jak ważna jest aktywność fizyczna w leczeniu objawów choroby zwyrodnieniowej stawów. Pamiętaj, że program ćwiczeń pacjent powinien ustalić z lekarzem lub rehabilitantem i kontynuować je w warunkach domowych.

U pacjentów z zaawansowana ChZS pomocne w codziennych czynnościach mogą być uchwyty w ścianie łazienki ułatwiające siadanie i wstawanie z sedesu lub wanny czy też podwyższenie sedesu (nakładki na sedes). Ułatwić chodzenie mogą laski, kule łokciowe, balkoniki lub wózki. Taki asortyment prowadzony jest jednak tylko w niewielkiej liczbie aptek.

Warto zwrócić uwagę pacjenta, że kulę bądź laskę należy trzymać w ręce po stronie przeciwnej względem chorego kolana lub biodra, w którym zmiany chorobowe są najbardziej zaawansowane. Ważne jest także, by przenoszone przedmioty czy zakupy umieścić w ręce po stronie najbardziej zmienionego chorobowo kolana lub biodra, jednak nie mogą one być zbyt ciężkie.

• Utrzymanie prawidłowej masy ciała

U pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego, już 5-10% spadek masy ciała, czy to w wyniku zastosowania diety, czy aktywności fizycznej, może skutkować zmniejszeniem siły nacisku na staw kolanowy oraz obniżeniem stężenia czynników prozapalnych. Wiąże się to z poprawą funkcji stawów (nie tylko kolanowego i biodrowego) oraz znaczącą redukcją bólu. Podobnie u osób z chorobą zwyrodnieniową stawu biodrowego wraz ze spadkiem masy ciała obserwuje się znaczącą poprawę sprawności fizycznej, mobilności i tolerancji bólu.

• Preparaty rozgrzewające i wywołujące przekrwienie

Stosowanie preparatów „rozgrzewających” ma na celu zmniejszenie napięcia mięśni, poprawę krążenia poprzez miejscowe rozszerzenie naczyń krwionośnych oraz redukcję bólu.
W rzeczywistości tylko plastry zawierające żelazo z węglem aktywowanym oraz kompresy to faktyczne leczenie ciepłem, więc jeśli mówimy o terapii ciepłem, dotyczy to stosowania preparatów lub zabiegów faktycznie dostarczających ciepła. Preparaty zawierające kapsaicynę oraz olejki eteryczne modulują przewodnictwo bólu i działają farmakologicznie.

Australijskie wytyczne postępowania w ChZS dopuszczają stosowanie terapii ciepłem jako uzupełnienie leczenia choroby zwyrodnieniowej stawów ze względu na to, że jest to metoda tania, bezpieczna i może przynosić doraźną ulgę pacjentowi. W przypadku choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego nie jest zalecane miejscowe stosowanie kapsaicyny. Można rozważyć jej użycie w stanach zwyrodnieniowych dłoni i stawu biodrowego.