Zastosowanie leku recepturowego w terapii popromiennego zapalenia skóry (cz. 1). Preparaty o działaniu regenerującym

Witamina E (Tocopherolum, Tokoferol) charakteryzuje się właściwościami odżywczymi, działa przeciwzapalnie, poprawia nawilżenie i elastyczność skóry, przyspiesza procesy regeneracyjne naskórka oraz gojenie ran, zapobiega powstawaniu podrażnień i łagodzi istniejące. Mechanizm działania witaminy E związany jest z jej silnymi właściwościami antyoksydacyjnymi – poprzez unieczynnianie toksycznych wolnych rodników hamuje utlenianie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Przyspiesza procesy regeneracyjne, chroni lipidy błon śluzowych skóry, zapobiega zmianom rumieniowym i poparzeniom słonecznym, wspomaga również mikrokrążenie w skórze. Wzmacnia ponadto siłę działania dysmutazy ponadtlenkowej – enzymu odpowiedzialnego za ochronę przed stresem oksydacyjnym, promieniowaniem jonizującym oraz cytokinami zapalnymi [7–10, 16]. Witamina E dostępna jest jako surowiec pro receptura o stężeniu 100% (tokoferolu octan 1 g/1 g, Vitaminum E puri) oraz w postaci roztworu doustnego – 300 mg/ml (tabela 3) [6, 17–19]. Zalecane stężenia w lekach recepturowych do użytku zewnętrznego to od 0,025% do 5% (najczęściej 2%) [8, 9].

Witamina B6 (pirydoksyna) pełni istotną funkcję w procesach podziału i rozwoju komórek skóry. Pobudza syntezę kolagenu – składnika skóry, odpowiadającego za jej prawidłowe napięcie i elastyczność oraz gojenie. Wykazuje działanie kojące. Nie jest dostępna jako substancja pro receptura, zatem przygotowując lek recepturowy, należy skorzystać z witaminy B6 dostępnej jako produkt gotowy w ampułkach (roztwór do wstrzykiwań) [6, 20].

Inne surowce stosowane w preparatach półstałych na skórę po radioterapii

Gliceryna (Glycerolum 85 per centum) jest wodnym roztworem propan-1,2,3-triolu. W recepturze aptecznej stosowany jest zazwyczaj 85-procentowy wodny roztwór gliceryny (zawartość propan-1,2,3-triolu wynosi od 83,5% do 88,5%). Gliceryna wykorzystywana jest jako substancja utrzymująca wilgoć (aplikowana na skórę ogranicza parowanie wody), dzięki czemu pobudza procesy regeneracji naskórka i chroni skórę przed nadmiernym przesuszeniem, łagodzi podrażnienia, wykazuje łagodne działanie przeciwzapalne [7, 8, 11].

Parafina ciekła (Paraffinum liquidum, Petrolatum liquidum) jest bezbarwną, tłustą cieczą o łagodnym zapachu. Tworzy na powierzchni skóry powłokę ochronną, dzięki czemu zmniejsza parowanie wody, zwiększając jej zawartość w naskórku, a także zmiękcza i wygładza skórę. Jest substancją fizjologicznie obojętną, nie wchłania się z powierzchni skóry i nie reaguje z jej strukturami, dlatego też pozbawiona jest potencjału alergizującego – nie wywołuje uczuleń ani podrażnień. Substancja łagodzi uczucie ściągania, pieczenia, świądu [7, 8, 11].

Dimeticon (Dimeticonum, Silol, Silolum, Oleum siliconi, Dimetykon 350) jest olejem silikonowym o niskiej lepkości, małym napięciu powierzchniowym i dobrej rozsmarowywalności. Występuje w postaci bezbarwnej, bezzapachowej, oleistej cieczy. Silol nie upośledza funkcji naskórka (tj. wymiany gazowej czy parowania) ani nie wchodzi w reakcje ze strukturami skóry, zabezpieczając ją przed wpływem czynników zewnętrznych. Wytwarza również warstwę okluzyjną, która zapobiega utracie wody. Posiada właściwości nawilżające i zmiękczające skórę, uelastycznia ją, dając uczucie gładkości. Substancja nie wykazuje działania drażniącego. Po wyjałowieniu może być również stosowana na skórę uszkodzoną, jednak należy mieć na uwadze, że nie może dostać się do krwi (ryzyko wywołania zatoru). Dimeticon może być stosowany w zakresie stężeń od 2% do 100% [7, 8, 11].

W tabeli 3 przedstawiono przykładowe składy recept na preparaty przydatne w pielęgnacji skóry po radioterapii wraz ze sposobem ich wykonania [7–10, 21].

U pacjentów z rozwiniętym popromiennym zapaleniem skóry uzasadnione jest stosowanie również kortykosteroidów i substancji wykazujących działanie antyseptyczne. Kolejny artykuł poświęcony zostanie preparatom o działaniu przeciwzapalnym oraz przeciwdrobnoustrojowym stosowanym na skórę podczas radioterapii.

Źródła:

1. McQuestion, M. Evidence-based skin care management in radiation therapy. Semin. Oncol. Nurs. 2006; 22: 163–173.
2. Kowalski, D. Zmiany skórne: towarzyszące chemioterapii, terapiom ukierunkowanym molekularnie, popromienne. Rozdział w: Leczenie wspomagające w onkologii. Praktyczny przewodnik dla lekarzy. Red: Jassem, J.; Krzakowski, M.; Zaucha, R. Via Medica Gdańsk, 2013, 128–147.
3. Wiśniewski, M.; Graczyk, M.; Szpinda, M.; Mańkowska-Brzozowska, S. Popromienne zapalenie skóry – zasady postępowania. Medycyna paliatywna w praktyce. 2013: 7: 41–46.
4. Skala NCI CTCAE. Dostępne online: https://ctep.cancer.gov/protocoldevelopment/electronic_a pplications/docs/ctcae_v5_quick_reference_8.5x11.pdf (stan z dn. 15.05.2021).
5. Demska, M.; Topczewska-Bruns, J.; Maćkowiak-Matejczyk, B.; Filipowski, T. Pielęgnacja skóry podczas i po zakończeniu radioterapii. Curr. Gynecol. Oncol. 2011: 9: 272–275.
6. Wykaz surowców farmaceutycznych dopuszczonych do obrotu w Polsce. Dostępne online: https://sf.rejestrymedyczne.csioz.gov.pl/?AspxAutoDetectCookieSupport=1#results (stan z dn. 15.05.2021).
7. Jachowicz R. (red.). Receptura apteczna. Sporządzanie leków jałowych i niejałowych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2020.
8. Poradnik receptury współczesnej Fagron cz. 1, wydanie II poprawione 2015 Fagron sp. z o.o. Kraków 2015.
9. Strona internetowa: fagron.pl (stan z dn. 15.05.2021)
10. Strona internetowa: akademiafagronu.pl.
11. Farmakopea Polska XII. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa 2020.
12. Bojarowicz, H.; Połowiec, A. Wpływ witaminy A na kondycję skóry. Probl. Hig. Epidemiol. 2010: 91: 352–356.
13. Witamina A. Dostępne online: https://pl.fagron.com/pl/produkty-innowacyjne/witamina-palmitynian-retinolu-10-miug (stan z dn. 15.05.2021).
14. Witamina A. Dostępne online: http://www.hasco-lek.pl/assets/Uploads/ulotki/nowe-ulotki/Ulotka-vitaminum-A-krople-doustne.pdf (stan z dn. 15.05.2021).
15. Witamina A. Dostępne online: https://www.mp.pl/pacjent/leki/lek/46973,Vitaminum-A-Medana-plyn-doustny (stan z dn. 15.05.2021).
16. Naguib, Y.; Hari, S.P.; Passwater, R.; Huang, D. Antioxidant activities of natural vitamin E formulations. D. J. Nutr. Sci. Vitaminol. 2003: 49: 217–220.
17. Witamina E. Dostępne online: https://shop.fagron.pl/pl-pl/product/cat_100168/witamina-e.aspx (stan z dn. 15.05.2021).
18. Witamina E. Dostępne online: http://www.hasco-lek.pl/assets/Uploads/Vitaminum-E-Hasco-krople-ulotka.pdf (stan z dn. 15.05.2021).
19. Witamina E. Dostępne online: https://www.doz.pl/apteka/p7169-Vitaminum_E_300_mg__ml_krople_10_ml_Medana (stan z dn. 15.05.2021).
20. Chen, M.; Zhang, I.; Wang, Q.; Shen, J. Pyridoxine for prevention of hand-foot syndrome caused by chemotherapy: a systematic review. PLoS One, 2013, 8, e72245.
21. Gajewska, M.; Sznitowska, M. (red.). Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji. Fundacja Pro Pharmacia Futura, Warszawa 2019.